Liter. Jaargang 15

[p. 75]

Voor onze kleintjes

Gesineke Veerman komt een klein oud boekje van W.G. van de Hulst op het spoor, Het vertellen. Inzonderheid van de bijbelse geschiedenissen. Ze leent het aan Elizabeth Kooman, die net als Gesineke Bijbelverhalen hervertelt voor de kindernevendienstmethode Kind op Zondag. Ze raken in gesprek met Van de Hulst en met elkaar over het vertellen van Bijbelverhalen aan kinderen.

Van de Hulst:

Vertellen! Waar zullen de zielen van hem die spreekt en hem die luistert elkaar zo benaderen als hier?

Gesineke:

W.G. van de Hulst noemt de vertelkunst ‘die grote en kostelijke schat voor wie met kinderen omgaat’. Het gaat hem niet om een mooi verhaal op papier, maar om de grote ogen en open monden van de kinderen die door het verhaal worden meegesleept. Herken je het onderscheid tussen een verhaal schrijven en een verhaal vertellen?

Elizabeth:

Zelf heb ik nooit ter plekke aan kinderen verteld, jij? Een enkele keer voorgelezen, ja, maar niet zoals Van de Hulst het bedoelt, los van papier. Als ik Bijbelverhalen nieuwe woorden geef, probeer ik me wel voor te stellen hoe het klinkt als je ze voorleest, ik lees ze zelf ook voor om dat te testen. Ik hoop dat door de woorden die ik kies mijn betrokkenheid overkomt op de voorlezer en op de kinderen. Ik zie het opschrijven van een verhaal niet als een beperking. Je neemt de tijd om woorden te wikken en te wegen. Er is wel een onderscheid tussen voorlezen en vertellen, maar ik vind het een niet minder dan het ander.

Van de Hulst:

Wanneer wij waarlijk in deemoed tot onze taak gaan, [...] waarlijk met onze kinderen willen neerknielen aan 's Heilands voeten, zullen wij als vanzelf, misschien zonder het te weten, de juiste woorden en de juiste gebaren vinden, die de ongedurige kleine dwarrelaars vangen in bekoring, - als vanzelf de sfeer van eerbied scheppen, die het heilige vraagt.

Gesineke:

Deemoed vind ik een prachtig woord. Een eerbiedige, respectvolle houding die in dienst staat van iets hogers. Van de Hulst zegt: ‘Dat zij dan met eerbied naderen. Hier is heilige grond.’ Maar ik wil me vrij voelen om oneerbiedige vragen te stellen. Als je iets niet snapt, iets niet terecht of niet mooi vindt dan zet je het ook neer als iets wat je niet snapt, niet terecht, of niet mooi vindt. Ook voor kinderen, ook zij hebben het recht om zich een eigen mening te vormen.

Je mag de Bijbelverhalen niet net zo vertellen als een verhaal uit een kinderboek, leert van de Hulst, ‘luchtig, met een grap, slordig’. Als voorbeeld van hoe het niet moet, haalt hij onderwijzers aan die ‘menen [...] te moeten afdalen tot het kind, - het eenvoudig volkskind. En dan laten ze Esau, als hij moe en hongerig van de jacht in Jakobs tent komt, zeggen: “Jongen, Jakob, wat een lekker potje eten heb je daar!”’ - En Delila, hangende over de onderdeur, tegen Simson: ‘Zo, zwerver, ben je daar weer? Waar heb je zo lang uitgehangen?’’ Ik houd juist wel van die banaliteiten. Ze zorgen ervoor dat je je eerbiedige oordopjes uit doet en dat het verhaal gaat spreken, zoals in het verhaal waarin Jezus de blinde man in zijn ogen spuugt (bah!), of bij Isaäk die als een blok voor Rebecca valt en tegelijkertijd ook van

[p. 76]

zijn kameel. Ik laat de dopelingen al kletsend hun kleren uitwringen, zodat ze de duif die uit de hemel neerdaalt op een biddende man niet eens opmerken.

Het met je beide benen op de grond vertellen is voor mij ook een vorm van eerlijkheid, die ik aan mijn reformatorische opvoeding heb overgehouden. Ik wil eerlijk omgaan met het verhaal en alles vertellen wat er staat, ook al past het niet in je plaatje van het heilige. Ook het verlangen naar een eenduidig lief zijn is een platitude. Van de Hulst vraagt zelf trouwens ook om eerlijkheid. ‘We moeten onszelf zijn!’

Elizabeth:

Dat vind ik prachtig en herkenbaar, dat streven naar eerlijkheid. In onze geloofsopvoeding hebben wij wel aardig wat overeenkomsten, vermoed ik. Er was op mijn lagere school en in het voortgezet onderwijs altijd eerbied voor het Woord, met een hoofdetter dus. Maar door soms een tijdje niet en vervolgens weer met frisse blik in de Bijbel te lezen, merk ik dat die eerbied voor het Woord soms de eerbied voor het woord in de weg zat. Dat plaatje van het heilige, zoals jij het noemt, moest koste wat kost compleet blijven. Nu vind ik het deemoediger om het plaatje onaf te laten.

Van de Hulst:

Wij moeten door ons stil-eerbiedig, ons gedragen, ons beheerst vertellen in onze klas de fijne stilte scheppen; - we moeten zien, die fijne trek van innig medelijden om een kleine mond; het rimpeltje van nadenken; de kleine vuist gebald om onrecht; de klare ogen, waarin men de ziel luisteren ziet. Dat is meer waard dan paarlen tranen!

Gesineke:

Jij vroeg naar mijn ervaringen met interactie. Ik vertelde laatst de gelijkenis van de talenten aan een groepje kinderen dat tot nu toe weinig belangstelling had getoond. Maar dat veranderde toen ik van de man die het ene talent kreeg een flierefluitende muzikant maakte die liever op zijn bed bleef liggen dan op te treden, want ‘stel dat ze het niks vinden’. ‘Nee!’, riep de meest ‘ongedurige kleine dwarrelaar’ toen uit. ‘Die moet met dat talent een concertzaal huren!’ En daar bleef het niet bij. De bouwer, die twee talenten gekregen had, moest van de jongen stenen kopen en daarmee een huis bouwen. En dan moest hij dat huis verkopen zodat hij nog meer geld kreeg en met dat geld moest hij dan nog een huis kopen.

Sindsdien heb ik weinig moeite meer om deze jongen bij de Bijbelverhalen te betrekken. Je kunt al vertellend gebaren maken, mimiek en geluiden gebruiken, de kinderen laten raden hoe het verder gaat. Met mate, volgens Van de Hulst: ‘Loop nimmer voor uw klas heen en weer als een ijsbeer in Artis, vlieg niet in vervoering opeens halverwege uw klas in, in gevecht met een denkbeeldige vijand, val niet plotseling uit in gekrijs of in een huilbui [...] dat zalvend dierbare in het uitspreken van woorden, of dat donderend dreigende in de verteltoon; neen, ik walg er van.’

Zelf geeft hij een prachtig voorbeeld over de weduwe te Sarfath. ‘Toen ik het punt in de geschiedenis genaderd was, waarop de vrouw uit het kleine kruikje al die vaten en kannen vullen zal met olie, maakte ik als vanzelf met mijn wat opgeheven rechterhand de gietbeweging, de voorzichtige, die wel geboden is bij het overschenken van olie; mijn linkerhand steunde op het denkbeeldige grote vat voor mij. En toen?... Toen heb

[p. 77]

ik zeker, geheel onwillekeurig, mijn hoofd wat naar links laten overhellen, ook al om de voorzichtigheid met de olie, ook om beter het trage straaltje te blijven zien, wànt opeens merkte ik tot mijn stille verbazing, dat ook verscheidene van mijn kleine hoorders het hoofdje schuin hielden; - zeker om de straal, de voorzichtige, beter te kunnen volgen.’

Van de Hulst:

Vertellen is een ander iets laten zien. Als ge het zelf niet ziet, hoe is het dan mogelijk om het anderen te laten zien en dan nog wel aan die ongedurige woelwaters, die zo begerig zijn, ja, naar iets moois en hun halzen wel rekken en op hun tenen willen gaan staan om te kijken - maar die ook, als ze niet zien, ons en al ons moois reddeloos in de steek laten. [...] Ge moogt niet tevreden zijn voordat ge duidelijk ziet, voor ge werkelijk David ziet gaan naar de beek; hem ziet neerzakken op zijn ene knie; hem ziet speuren in 't heldere water naar een paar gladgeslepen, scherpe stenen; hem ziet grijpen.

Gesineke:

Laatst hoorde ik Nelleke Noordervliet iets dergelijks vertellen tijdens een interview over haar nieuwste roman Vrij man: ‘Je moet er in gedachten heen gaan, daar gaan kijken wat er gebeurt en luisteren naar wat er gezegd wordt. Soms kun je het niet goed horen, en moet je nog beter je best doen.’ Van de Hulst gaat nog verder dan dat. ‘Dat wij niet staan boven of ver van hem, maar naast hen. We moeten samen luisteren. [...] U moet naar de stilte met uzelf alleen. En dan uw ogen dicht, tot ge “ziet”. Niet de zichtbare, overal te herkennen en te volgen bovenstroom, maar de onzichtbare, mysterieuze, niet gemakkelijk te herkennen onderstroom beheerst de dingen. Want het gaat ons eigenlijk in ons vertellen nooit om de schone geschiedenis zelf, maar om wat daarachter ligt.’ Zo bezien zou je dus een gelovig mens moeten zijn om de Bijbelverhalen na te kunnen vertellen. Voel jij dat ook zo?

Elizabeth:

Nee, hoewel ik Van de Hulsts oprechtheid als het gaat om eerbied en deemoed bewonder. Voor mijzelf zijn het geloof in het verhaal zelf en het geloof in de God achter het verhaal hoe langer hoe meer door elkaar gaan lopen. Ik geloof niet in God en dês in het verhaal, het verhaal moet in zichzelf geloofwaardig zijn. Daardoor is het herschrijven van Bijbelverhalen volgens mij juist prima te vergelijken met het schrijven van andere (kinder)verhalen, waarin de schrijver je meeneemt, je als lezer aan het werk zet. In goede verhalen kun je geloven en je kunt je ertoe verhouden. Dat geldt ook voor kinderen. Laat hun verbeelding maar aan het werk gaan, ze snappen misschien meer van de achterliggende gedachten dan zeven volwassenen op een rijtje.

Het lijkt er nu op, dat ik bij het lezen van dit boekje steeds afkeurend mijn hoofd heb zitten schudden. Maar vaak knikte ik juist instemmend. Herhaaldelijk geeft Van de Hulst schrijfadviezen die je nu op elke schrijfcursus zou kunnen krijgen. Je noemde al het punt van het eerst zelf zien en het vervolgens aan een ander laten zien. Een prachtig citaat van Van de Hulst vond ik: ‘Als het hart de dingen ziet, vindt de mond de woorden wel.’ ‘Laten zien’, dat herhaalt Van de Hulst keer op keer. ‘Show, don't tell’, zeggen we dan tegenwoordig. Van de Hulst bepleit soberheid in woord en gebaar. ‘Less is more’, zeker ook geen achterhaalde schrijfregel, die overigens ook zeer bewust en met goed

[p. 78]

resultaat overtreden kan worden. Woorden die kinderen niet begrijpen, moet je volgens Van de Hulst vermijden, of zo ‘laten zien’ wat ze betekenen, dat het verhaal er niet door wordt opgehouden. Aldoor zat ik dus instemmend te knikken, zeker ook toen ik zijn genuanceerde visie op het gebruik van de taal van de Bijbel las, uitmondend in: ‘'t Kon wel eens zijn, dat wie 't dichtst bij de Bijbeltaal bleef, van de geest van de Bijbel 't vèrst àf raakte.’

In zijn adviezen vind ik Van de Hulst dus vaak opvallend modern. Maar als je zijn verhalen leest, is daar toch van alles op aan te merken. Het is overdramatisch, wat hij doet. En ik vermoed dat dit komt door de eerbied voor het verhevene, die al zijn goede adviezen ten spijt, zich door het verhaal naar de voorgrond dringt. Het gaat denk ik ‘mis’ tussen Van de Hulst en mijzelf zodra hij over de boodschap begint, daar waar hij ‘dat wat daarachter ligt’ voor de ‘schone geschiedenis zelf’ plaatst.

Gesineke:

Een verzameling geloofsverhalen werkt van nature beter dan een cathechismus. W.G. van de Hulst noemt de kinderziel een akker waarin je als verteller kunt zaaien. ‘Door vertellen kunnen we de hof verzorgen, beter dan door toespraken, door zingen, door het aanbrengen van veel weetwijsheid, door het van-buiten-laten-leren [...]. Als we het vertellen verwaarlozen onthouden we het kind het beste voedsel voor zijn hart of maken het onverteerbaar.’

Ik wil me als naverteller niet al te veel bezighouden met geloofsoverdracht. Ik ben al tevreden als kinderen het verhaal als zodanig leren kennen. Als het verhaal goed is geland, komt de betekenisverlening op latere leeftijd wel. ‘Ons doel is’, zegt Van de Hulst, ‘om de kleine luisteraars Jezus' wijsheid, zijn goedheid en liefde, zijn innige medelijden, zijn almacht te laten zien.’ Helaas brengt deze blijde boodschap hem ertoe eenzijdige keuzes te maken. Altijd vertelt Van de Hulst door de ogen van de zwakke, de zielige, de kleine (het kind). ‘Het gaat om het zieleleven van de personen, hun innerlijk gebeuren. Als we bijvoorbeeld het verhaal van de tien melaatsen vertellen, moeten we ons indenken in de tragiek van die gebroken, vernielde, ellendige levens. [...] Dat zal ons als vanzelf de geheime, de grote kracht geven om de kleine zielen te ontvlammen!’ Ik herinner me een soort ‘Van de Hulstgevoel’. Als je uit zijn Bijbelse vertellingen werd voorgelezen bevond je je in een andere wereld, waarin een ander soort mensen rondliep. Een soort heilige wereld, vol liefde en medelijden. ‘Stakkers zijn het’... Daar gaan ze met zijn tienen, en die ene houdt zich vast aan de andere omdat zijn zieke moede benen hem bijna niet dragen kunnen. En die andere... hoor zijn houten klep.’ Hoe anders klinkt het als ik een ander perspectief kies: ‘“Kijk daar!” Petrus wijst naar het einde van de weg. Daar komen tien vreemde wezens aan. Ze strompelen, want hun voeten zijn er niet. Ze staren hen aan met vreemde, strakke gezichten. De voorste heeft op de plaats van zijn neus een donker hol. Hij begint te roepen. De anderen vallen in. “Jezus, meester, heb medelijden met ons! Jezus, meester, heb medelijden met ons!” De leerlingen hebben hun handen voor hun neus en mond gelegd en staren naar de grond. Een groep melaatsen! Die zijn heel besmettelijk. Je hoeft maar dezelfde lucht in te ademen of je krijgt het zelf.’

Ja, ik herinner mij het speciale ‘Van de Hulst-gevoel’. Maar ik herinner mij ook de verlichting die het gaf toen onze meester

[p. 79]

Veerman Mozes geheel tegen de traditie en verwachtingen in liet telefoneren met God (reformatorisch onderwijs). Ik ben op zoek gegaan naar een groot boek met gele kaft. Mijn boek met Bijbelse vertellingen voor onze kleintjes ruikt nog net zo als het vroeger deed. Hmmm. De tekeningen van J.H. Isings doen de rest. Ik voel weer de warme geborgenheid van het voorlezen. Hagar en Ismaël, denk ik meteen. Dat was toch wel het ergste. Oh, zó erg, dat erge. Op dat moment haakte een grote geloofsvraag zich met weerhaakjes vast in mijn kinderziel.

N.a.v.W.G. van de Hulst, Het vertellen. Inzonderheid van de bijbelse geschiedenissen. Callenbach, Nijkerk.
Elizabeth Kooman en Gesineke Veerman