Liter. Jaargang 15

Waarom ruisten de moerbeitoppen?

In 1900 verscheen in Beets bundel Dennenaalden zijn ‘De moerbeitoppen ruischten’: ‘“De moerbeitoppen ruischten;” / God ging voorbij; / Neen, niet voorbij, hij toefde; / Hij wist wat ik behoefde, / En sprak tot mij; // Sprak tot mij in de stille, / De stille nacht; / Gedachten, die mij kwelden, / Vervolgden en onstelden, / Verdreef hij zacht. // Hij liet zijn vrede dalen / Op ziel en zin; / 'k Voelde in zijn' vaderarmen / Mij koestren en beschermen, / En sluimerde in. // De morgen, die mij wekte / Begroette ik blij. / Ik had zo zacht geslapen, / En Gij, mijn Schild en Wapen, / Waart nog nabij.’

Dit gedicht wordt algemeen gezien als een hoogtepunt in het late oeuvre van Nicolaas Beets, misschien zelfs als het enige dat temidden van duizenden bladzijden ‘domineespoëzie’ overeind blijft. Gerrit Komrij noemt het een ‘van begin tot eind smetteloos vers.’

Toch is er iets vreemds met dit gedicht. In de eerste regel wordt 2 Samuël 5:24 (Statenvertaling) geciteerd. In 2 Samuël 5 is David zojuist koning geworden en nu ruiken de Filistijnen hun kans en trekken tegen de jonge koning op. God spreekt dan tegen David en maant hem de Filistijnen niet direct aan te vallen, zoals bij een vorige slag, maar een omtrekkende beweging te maken. Vervolgens belooft God: ‘[...] als gij hoort het geruis van een gang in de toppen der moerbeziënbomen, dan rep u; want alsdan is de heere voor uw aangezicht uitgegaan, om het heirleger der Filistijnen te slaan.’ Maar het is onduidelijk hoe dit verhaal terugkomt in het gedicht. Het gedicht gaat niet over Davids oorlogshandelingen, het gaat over het spreken van God, over

[p. 68]

Gods aanwezigheid en over de troost die daarvan uitgaat. Waarom zou Beets een Bijbelvers citeren om er vervolgens zo weinig mee te doen? Er zijn oplossingen gesuggereerd voor dit probleem. Nicolaas Beets zou zelf zo'n ervaring gehad hebben met een moerbeiboom in zijn tuin, zo beweert Paul Vanderghote. Maar dat is nogal gezocht - al was het maar omdat moerbeibomen niet zo heel veel voorkomen in Nederland.

Lezend in een boek van Frank E. Manuel over de Romantiek (The Eighteenth Century Confronts the Gods. Cambridge, Massachusetts 1959, blz. 301) stuitte ik op een citaat van de filosoof, theoloog en literator Johann Gottfried Herder (1744-1803) in het Engels: ‘Suddenly a rustle is heard through the tree-tops; He speaks, He lives; Divinity is present. The savage sank down and prayed.’ Mijn onmiddellijke gedachte was: dit is de bron van Beets' gedicht. Ik stelde me voor dat de eenentachtigjarige Beets nog één keer een theologisch boek uit zijn jeugd had opgeslagen. De krachtige ervaring die Herder beschrijft, sloeg bij Beets in - en hij schreef zijn gedicht. Geen natuurervaring inspireerde hem, maar een literaire ervaring. En bij het schrijven had Beets de heidense bomen van de ‘savage’ tot Bijbelse moerbeibomen omgedoopt.

Mijn opwinding verflauwde toen ik de originele Duitse tekst (Älteste Urkunde des Menschengeschlechts, Berlin 1883/2006, blz. 216) wist te vinden. De Duitse tekst zit veel verder van het gedicht van Beets vandaan dan de Engelse vertaling suggereerde. In het Duits blijken de ‘tree-tops’ uit een enkele kruin (‘Wipfel’) te bestaan. Het Engelse ‘rustle’, waardoor ik de moerbeibomen bijna kon horen ruisen, is in Herders tekst een ‘Luftschaur’ (luchtstroom). Bovendien is Herder ook niet zo heel positief over de ‘wilde’. Herder bespreekt in zijn tekst hoe alle volkeren van de aarde op één of andere manier wind en storm ervaren hebben als een teken van Gods aanwezigheid. De ‘wilde’ hoort de godheid ver boven zich in de boomtoppen. In contrast daarmee beschrijft Herder de joods-christelijke ervaring waarbij God een ‘wandelnde, nahe, innignahe Gott’ is, die als een koele wind direct de mens verkwikt. Al met al leek het me nu erg onwaarschijnlijk dat deze tekst van Herder Beets inspireerde tot zijn gedicht.

Toch liep het spoor hier misschien niet helemaal dood. Uit de tekstuitgave van Herders Älteste Urkunde leerde ik dat deze zinnen over de ‘savage’ een citaat waren uit een andere tekst, namelijk de Ossian. De Ossian is een verzameling epische gedichten vol worsteling en doodsdrift, waarin de avonturen van voorchristelijke Schotse helden in hun strijd tegen de Romeinen worden bezongen. De auteur, Macpherson, had de Ossian bij het verschijnen (1760-1765) gepresenteerd als een vertaling van oude Gaelic-talige epossen, die in handschrift-fragmenten en in mondelinge overlevering onder het Schotse volk bewaard waren. Daarmee zou het een nationaal epos van Brittanië zijn, vergelijkbaar met de Odyssee en de Ilias. De gezwollen, romantische taal, de thematiek en de vermeende authenticiteit hadden een verpletterende indruk gemaakt op tijdgenoten.

Als ik kon ontdekken dat de Engelse tekst van de Ossian toch nog dichter bij de woorden van Nicolaas Beets zou staan dan Herders vertaling in zijn Duitse tekst, dan zou de Ossian de literaire bron van ‘De moerbeitoppen ruischten’ kunnen zijn. Helemaal geen rare gedachte. In zijn jeugd had Beets gedweept met dit epos. De verhevenheid

[p. 69]

van taal en gedachten had indruk op hem gemaakt. Later had Beets gehoord dat de hele Ossian een vervalsing was. Hij had er nog een erudiet en geestig essay over geschreven, verschenen in zijn Verscheidenheden meest op letterkundig gebied (ii) (Haarlem 1876, 2e dr., blz. 251-286). Heeft hij op zijn oude dag misschien toch nog één keer zijn jeugdliefde ter hand genomen?

Er bestaat wonderlijk genoeg geen wetenschappelijke geannoteerde uitgave van de tekst van Herder. Herders eigen noten geven een algemene verwijzing naar de Ossian, maar verwijzen niet exact naar één van de twintigduizend verzen uit het epos. Het is wel mogelijk om de Ossian digitaal op steekwoorden te doorzoeken. Zo ontdekte ik dat in de Ossian de bomen ruisen dat het een lieve lust is. Veelal duidt dit ruisen op iets bovennatuurlijks: de communicatie met een verre geliefde of de aanwezigheid van een roemrijke voorouder. Maar de tekst die Herder citeert is niet in de Ossian te vinden. Herders verwijzing klopt niet.

Misschien moest ik het hier bij laten. De speurtocht naar een literaire bron voor Beets' gedicht liep dood. Het enige dat ik kon concluderen uit de lectuur van Herder en de Ossian is dat een goddelijke aanwezigheid in het ruisen van de wind een gemeenplaats is in de literatuur van het einde van de 18e eeuw. Nicolaas Beets begint zijn gedicht dus gewoon met een literaire gemeenplaats.

Maar dat kan ik niet geloven.

Ik ken Nicolaas Beets als een door en door Bijbels theoloog. Zijn liederen in het Liedboek voor de Kerken zijn doordrenkt van Bijbelse verwijzingen en associaties. Het is onmogelijk dat Beets een Schriftplaats citeert zonder er iets mee te doen.

Ik speur verder in de tekst van Herder. Herder citeert het gedicht ‘Das Landleben’ van Klopstock (1724-1803). Bijna net als in Herders tekst gaat het in dit gedicht over het contrast tussen Gods grootse, sublieme aanwezigheid in de schepping, speciaal in onweer en storm, enerzijds en Gods troostende, vredige aanwezigheid anderzijds. Klopstock maakt daarbij gebruik van beelden en woorden uit het verhaal van Gods machtsvolle verschijning aan Mozes (Exodus 34:9) en uit het verhaal van Gods verschijning aan Elia in een stil zacht suizen (1 Koningen 19:12). Ook dit gedicht is niet de bron van ‘De moerbeitoppen ruischten’, maar het geeft me wel een frame in handen voor de exegese van Beets' gedicht.

Beets begint zijn gedicht met een Bijbelcitaat dat zinspeelt op Gods majesteitelijke, krijgshaftige en wrekende kant. Hij citeert 2 Samuël 5:24, waar God door de moerbeibomen stormt en ten strijde trekt tegen de Filistijnen. Met het zinnetje ‘God ging voorbij’ lijkt hij het beeld van de majesteitelijke God, bijvoorbeeld zoals in Exodus 34:9, voort te zetten. Maar Beets corrigeert zichzelf: nee, God ging niet voorbij, hij toefde, hij bleef. ‘God ging voorbij’ is daarom vooral een verwijzing naar het verhaal van Gods verschijning aan Elia (1 Koningen 19:11, 12). God is daar niet te vinden in de stormwind en de aardbeving, maar in een stil zacht suizen. Ook al staat in vers 11 uitdrukkelijk ‘God ging voorbij’, God gaat juist niet voorbij aan Elia. Hij blijft bij Elia, hij spreekt tot Elia en verdrijft Elia's doodsangsten met nieuwe beloften.

Op een zelfde manier als God tot Elia spreekt, spreekt hij tot de dichter. Met zijn woorden verdrijft God alle wilde, angstige, agressieve en verontrustende gedachten. God verdrijft - dat is een nieuwe toespeling

[p. 70]

op het verhaal uit 2 Samuël, alleen verdrijft hij geen Filistijnen maar ‘gedachten die mij kwelden, vervolgden en ontstelden’. En God doet dat niet met opzichtig wapengekletter, maar hij verdrijft ze ‘zacht’. De dichter valt in slaap en de nacht - romantisch thema bij uitstek - gaat in een oogwenk voorbij. De volgende ochtend is God nog steeds bij hem. God is dan zijn schild en wapen (Psalm 35:2, Luthervertaling). Dat is opnieuw een krijgszuchtig beeld, maar niet meer een beeld van een verre, vechtende God in de moerbeibomen. Hij is een nabije God die zelf de geestelijke wapenrusting (Efesiërs 6:13, 14) van de dichter vormt.

Nu denk ik beter te begrijpen waarom de eerste dichtregel nadrukkelijk als een citaat uit de Bijbel gebracht wordt. Beets neemt zijn lezers mee naar het verhaal over David en de Filistijnen, maar met de aanhalingstekens geeft hij aan dat we hier met een schriftelijke, papieren werkelijkheid te maken hebben. De troostende, nabije God van de rest van het gedicht is veel reëler. Rond de daden van deze door de dichter zelf ervaren God hoeven geen aanhalingstekens. Hij is niet van papier, hij is het leven zelf.

En hij is ‘niet voorbij’. Het gevoel dat God en godsdienst krijgszuchtige zaken van het verleden zijn, begraven in een boek, onderbreekt Beets door de uitroep: ‘Nee, niet voorbij’. God is geen zaak van een lastig, papieren verleden. Als de liefdevolle God is hij nog steeds actueel.

Het gedicht lees ik ook als een commentaar op Beets' eigen leven. In zijn jeugdtijd schreef Beets stormachtige romantische teksten als Guy de Vlaming. ‘Mijn zwarte periode’ noemde hij dit achteraf. Daarna schreef hij de ironische tekst van de Camera Obscura. Maar Beets wilde verder dan afstandelijkheid. In het geloof vond hij een God die liefdevol met zijn hoogten en diepten omgaat en die hem tot rust brengt, niet een God van afstand en ironie. Op zijn oude dag herneemt Beets niet een jeugdliefde, maar hij beschrijft nog eens de beweging die hij maakte in zijn leven: van een door innerlijke strijd gekwelde jonge romanticus, tot een door God tot rust gebrachte, irenische man.

Coen Wessel