Liter. Jaargang 14

[p. 26]

Willem van der Meiden
Vloed en verlossing
Het verhaal van de ark in kinderbijbels

De ark van Noach (Genesis 7) is misschien wel na het kruis van Golgotha het bekendste attribuut uit de Bijbel. Het verhaal van de zondvloed, de ark en de regenboog ontbreekt in ieder geval in vrijwel geen enkele kinderbijbel en het aantal speelgoedarkjes is niet meer te tellen. Het gaat in essentie om een gruwelijk verhaal met een goede afloop voor slechts enkele aardbewoners. Oudere kinderbijbels zijn geneigd om vooral de ernst van het verhaal te onderstrepen. Tekst en beeld leggen de nadruk op de verdorvenheid van de mens en de straffende God. Het verhaal dient als waarschuwing tegen goddeloosheid.

De achttiende-eeuwse illustrator van afbeelding 1 legt tussen de regensluiers door de nadruk op de zondeval van de mensheid, de zondvloed en de redding van de enkeling uit de misère.^1. In de verte drijft de ark, maar op de voorgrond klimmen mensen steeds hoger om aan de vloed te ontkomen. Zelfs de Verlichting biedt hier geen soelaas. Een ondeugend leven heeft geen toekomst. Het niet al te poëtische onderschrift luidt: ‘'t Kon erger niet als dat een Vlot / draagt s'weerels deugd en Overschot.’ Het bedoelde vlot is overigens de bekende container uit de Bijbelse iconografie. De vernieuwing van de belofte aan Noach krijgt in deze ‘kinderbijbel’ weinig ruimte. De toon blijft somber.

Bijna twee eeuwen later, in Nederlands meest verkochte en meest vertaalde kinderbijbel, het Kleutervertelboek voor de bijbelse geschiedenis van Anne de Vries uit 1948^2., is de toon onveranderd ernstig. De beroemde illustrator Tjeerd Bottema verbeeldt in afbeelding 2 het ongenaakbare van de ark. Het is een vaste burcht, een bastion, ontoegankelijk, zonder ingang of loopplank. Niemand kan er meer bij, alle andere mensen zijn verdronken. Hier wonen de uitverkorenen. De wereld is leeg, alleen in de ark is nog leven, al onttrekt zich dat leven in deze prent aan het oog. Er heerst een sfeer van grote verlatenheid, dreiging zelfs en als kijker slaat de angst je om het hart. De schrijver vat het verhaal van vloed en verlossing samen: ‘De zon begon weer te schijnen. Maar de aarde was er niet meer. Er was alleen maar een grote, diepe zee. Toen waren er ook geen slechte mensen meer. Die waren allemaal verdronken.’ Wanneer de ark weer aan land gekomen is, vertelt De Vries: ‘Wat waren ze blij, dat ze weer naar buiten mochten! Het gras groeide al weer en de bloempjes begonnen weer te bloeien. De aarde was weer zó mooi! De vogels begonnen dadelijk weer nestjes te bouwen en zongen hun mooiste liedjes.

1. Gravure (anoniem) uit (Johannes Brakel) Bijbelsche Geschiedenissen, Houttuyn 1768.

2. Anne de Vries, Kleutervertelboek voor de bijbelse geschiedenis, Kok 1948.

[p. 27]

De dieren sprongen vrolijk het bos in en verdwenen naar alle kanten om een mooi plekje te zoeken, waar zij wonen konden.’ Paradise regained.

Ergens halverwege de vorige eeuw beginnen de accenten ook in de weergave van dit verhaal te verschuiven. De ‘slechtheid’ van de mensheid van vóór de vloed blijft weliswaar niet onvermeld, maar de nadruk begint steeds meer te liggen op de goede afloop. Belangrijk narratief hulpmiddel daarbij vormen de dieren van de ark - elk kind heeft immers iets met dieren. Ook de illustraties getuigen van deze blikverschuiving. De vloed zelf verdwijnt nog niet uit beeld, maar de redding komt in de schijnwerpers te staan.

De striptekenaar Karel Verschuere van de studio van Willy Vandersteen Suske en Wiske, De Rode Ridder) waagt zich in de vroege jaren '50 aan een echt avonturenverhaal over de ark.^3. Het medium ‘stripverhaal’ dompelt de Bijbelverhalen in een avonturenbad, dat tot dan toe voor kinderbijbels ongebruikelijke elementen bevat als spanning en humor. Verschuere brengt veel tempo in de verhalen, zoals te zien in afbeelding 3: het moment waarop de dieren zich twee aan twee haasten over de treeplank, achtervolgd door kwaadwillende mensen. De controverse tussen Noach en de achterblijvende bewoners was eerder al breed uitgemeten en dit is het moment waarop mensen en dieren de ark letterlijk binnen vluchten ‘terwijl donkere wolken zich aan de hemel samenpakken’. Er vindt vervolgens een verhit gevecht plaats om de ark, waarbij hoofdpersoon Judi met zijn slinger heldendaden verricht - de jongen klimt als laatste aan boord. De wereld vergaat, maar Noach en zijn gezelschap staan uiteindelijk weer op het droge, omstraald door de regenboog. De dieren hollen even hard de ark uit als ze er binnengevlucht zijn.

Ook in de weergave van dit Bijbelverhaal in kinderbijbels vindt halverwege de twintigste eeuw een omslag plaats.

Enkele decennia later is vooral in de weergave voor jongere kinderen het verhaal een feelgood story geworden. In prentenbijbels voor kleuters komt de volle nadruk te liggen op de vrolijke beestenbende van de ark en wordt de regenboog het kleurrijke symbool van de nieuwe start van mens en dier op aarde. Ook in een kinderboek met Koranverhalen staat zo'n overvolle, maar gezellige dierenark (afbeelding 4), want ook in de Koran komt het verhaal voor van Noach (Noeh heet hij daar) en de ark.^4. In de tekst vertelt een oude man het verhaal aan zijn achterkleindochter; het is een luchtig gesprek. ‘Het inschepen heeft vast heel lang geduurd, want iedereen ging mee: de leeuw en de leeuwin, de hengst en de merrie, de ram en de ooi, de gent en de gans, de parkiet, de bij, de oorworm, de pissebed. Noeh gaf hun allemaal een goede plaats in zijn schip.’ Het kleinkind onderbreekt haar opa: ‘En ook meneer en mevrouw duizendpoot, meneer en mevrouw krokodil, meneer en mevrouw duif, meneer en mevrouw kangoeroe, meneer en mevrouw

3. Tekening van Karel Verschuere uit Willy Vandersteen, De Zondvloed (Sheed & Ward/Callenbach/De Fontein z.j. (1952). In vier stripbanden tekent Verschuere tal van verhalen uit het Oude Testament en vertelt die aan de hand van de avonturen van een hoofdpersoon, de jongen Judi, die in alle verhalen tot de doortocht door de woestijn figureert. De essentie van de bijbelverhalen blijft staan, maar er worden veel verhaalmotieven toegevoegd. De strips zijn bedoeld voor bijbelcatechese en krijgen in Vlaanderen het etiket ‘kerkelijk goedgekeurd’.

4. Tekening van Senad Alić uit Farouk Achout, Wij vertellen je het mooiste verhaal - Koranvertellingen, Bulaaq 2004. Het dunne boek vertelt een beperkt aantal Koranverhalen met veel letterlijke citaten - de illustraties veroorloven zich meer vrijheden.

[p. 28]

[p. 29]

[p. 30]

arend en meneer en mevrouw mier?’ ‘Jazeker, net als de vos en de vossin, de beer en de berin, de woerd en de eend, de okapi's, de slakken en de mezen.’ En zo gaat het nog even door, terwijl het buiten regent. Als het verhaal bijna klaar is en het buiten opklaart, kraait het kind: ‘Opa, kijk, de regen is opgehouden! De zon en de vogeltjes zijn terug. Opa, wij zijn ook in de ark geweest, hè?’ ‘Ja, dat denk ik ook,’ zegt opa.’ Zo worden de voltallige fauna en de metafoor van het weer gebruikt om de hermeneutische brug te slaan.

De laatste twintig jaar verschijnen er steeds meer kinderbijbelvarianten met titels als ‘bijbels beestenboek’ of ‘dieren van God’. In het verhaal van zondvloed en ark komt alle nadruk op de ark en zijn lading te liggen en bekronen de regenboog en het nieuwe leven de goede afloop van het verhaal. De ondergang van de wereld verdwijnt geheel uit het zicht en de nieuwe verbeelding toont illustraties als in afbeelding 5: Noach met de leeggestroomde boot en een vrolijke regenboog.^5. Ook hier is niets meer aan de hand.

Veranderende accenten in de weergave van Bijbelverhalen voor kinderen vertonen geen lineaire ontwikkeling. Ook nu nog verschijnen kinderbijbels die de zondvloed meer aandacht geven dan de nieuwe aarde die er het gevolg van is. Vaak wordt de spanningsboog van het verhaal theologisch geduid en dat gebeurt soms op ingenieuze wijze. In de in meer opzichten opmerkelijke uitgave Testament - de getekende bijbel wordt het verhaal van de vloed verweven met een navertelling van het scheppingsverhaal, zodat het land van de regenboog thematisch verbonden wordt met het verloren en nu dus weer herwonnen paradijs. De zondeval wordt zo ten tonele gevoerd als de aanleiding tot de zondvloed door haar in het verhaal zelf te verwerken. Het verhaal besluit met: ‘Daar, hoog boven hen, bevond zich de belofte van God. Het was een regenboog, de nieuwste schepping van God. Alle kleuren van het paradijs kwamen in een schitterende, doorzichtige, stralende boog uit de hemel om de aarde aan te raken.’^6.

5. Tekening van Kelly Pully uit Catherine de Vries en Kristen Tuinstra, Mijn eigen kinderbijbel, Ark Boeken 2006.

6. Testament - de getekende bijbel. Verhalen uit het Oude Testament. Bewerkt door Sally Humble-Jackson. Bosch & Keuning 1996.