Liter. Jaargang 13

[p. 32]

Van der Graft & Wiel Kusters
Klinker & Medeklinker

Afscheid van de vogels

Wie werkelijk gelooft is als een vogel.
De paradijsboom die de wereld is
staat voor de naderende duisternis,
de vogels zingen godlof-in-den-hoge.

Ze zijn er zeker van dat morgenvroeg
de zon weer schijnen zal, de zon weer schijnen,
alles weer met de wereld in het reine;
een dag, een handvol leven, is genoeg.

De vogels leven zonder aarzeling.
Kon ik mij zo volkomen overgeven
aan wat mijn roeping is, toekomst of niet.

Want ik geloof toch in de God van 't leven
die sterfelijk over de aarde ging?
Maar ik ben altijd kleiner dan mijn lied.

Van der Graft
Uit: Mythologisch. Gedichten, oud, nieuw en herzien. Baarn 1997, blz. 309.

Zingen [klinker]

Het was Wiel Kusters die bij een passende gelegenheid (de presentatie van mijn dagboeken) een gedicht van mij aan een bespreking onderwierp. Het betrof een gedicht uit 1960, ‘Afscheid van de vogels’. Later heeft menigeen mij gezegd dat die bespreking vooral zo boeiend was, omdat hij niet de stijl hanteerde van de literatuurwetenschapper, maar praatte als een geboeid lezer, waarmee hij zijn gehoor tegemoetkwam. Een gehoor van mensen die wel graag te zijner tijd een gedicht

[p. 33]

lezen, maar er niet hun beroep van maken. Overigens, Kusters is hoogleraar en heeft als zodanig ettelijke boeken geschreven die de toets van de wetenschap kunnen doorstaan en niettemin toegankelijk zijn voor het gewone lezerspubliek.

‘Afscheid van de vogels’ is geschreven in de zomer van 1960, een halve eeuw geleden. Ik herinner mij dat zo goed, omdat het meteen een afscheid was van de poëzie. Na dit gedicht raakte ik in een depressie, die mij ruim twee jaar lam legde. Na een poëtische bloeiperiode trad een poëtische winter in.

Het merkwaardigste van Kusters' interpretatie was voor mijzelf, dat hij de veronderstelling opperde met een adventsgedicht te maken te hebben, een gedicht dus, dat in de winter geschreven was, of althans bij het begin van de winter. Dat was faliekant mis. Of niet? Historisch gezien wel. Maar wezenlijk niet. Het gaat over de ‘naderende duisternis’. Het gaat over een toekomst waarin ‘de zon weer schijnen’ zal. Op een bezwerende toon wordt die toekomst aan de orde gesteld, ‘alles weer met de wereld in het reine’.

Dat zingen die vogels dus.

En ik?

Maar ik ben altijd kleiner dan mijn lied. Aan deze slotregel had ik achteraf een hekel. Ik vond het een preekregel, meer dan een dichtregel. Maar hij stond er nu eenmaal. En hij is waar. Maar achter deze regel loert de depressie. Ik hoop dat-ie me niet opnieuw te pakken krijgt.

Van der Graft

Advent [medeklinker]

‘Wie werkelijk gelooft, is als een vogel.’ Het is een regel die, zomaar opgeworpen, losgelaten in de lucht, een aantal leesmogelijkheden geeft. Gaat het bij ‘werkelijk geloven’, als een vogel, om het hebben van vleugels, in overdrachtelijke zin? Over een los kunnen komen van de aarde? Of gaat het vooral om het zingen, en zegt het gedicht dat wie zijn geloof uitzingt, als een vogel is? En dat ‘werkelijk’ geloven dan ook een zingend geloven is? Die laatste gedachte lijkt hier de meest toepasselijke. Al liggen zingen en vliegen in de traditie van de poëzie niet ver uit elkaar. ‘Auf Flügeln des Gesanges...’

De paradijsboom ‘is’ de wereld. De aarde was de hof van Eden, met in het midden daarvan die boom van de kennis van het goed en het kwaad. Het eten van de vrucht van die boom heeft de aarde tot wereld gemaakt. In die zin is de paradijsboom de wereld (geworden), waarin de duisternis in weerwil van het licht steeds weer terugkeert.

[p. 34]

‘De paradijsboom die de wereld is / staat voor de naderende duisternis, / de vogels zingen godlof-in-den-hoge.’ lees ik als: ‘De paradijsboom die de wereld is / staat voor de naderende duisternis, / [maar] de vogels zingen godlof-in-den-hoge.’

De boom der kennis van goed en kwaad representeert de naderende duisternis - die nu juist géén kennis is. Maar ín die boom, zo kunnen we denken, zingen de vogels; zingen de vogels gloria in excelsis Deo, ‘godlof-in-den-hoge’. In den hoge, waar die vogels zich dankzij hun vleugels gemakkelijker toe lijken te kunnen verhouden dan wij mensen. En over dat ‘godlof’: het is in een gedicht niet zonder betekenis wanneer woorden visueel of in klank tot elkaar neigen/nijgen. God-lof. Ge-loof.

Door de aanwezigheid van de vogels in de paradijsboom krijgt die boom toch een positieve betekenis. Dat kunnen we zien als we dat ‘staan voor de duisternis’ opvatten als: vóór die duisternis staan, de duisternis afdekken - een mooie, paradoxale mogelijkheid. De boom met zingende vogels maakt in de avond dat de komst van de nachtelijke duisternis wordt opgeschort.

De vogels ‘zijn er zeker van dat morgenvroeg / de zon weer schijnen zal’.

Dat ‘er zeker van zijn’, is dat hier het ‘werkelijke geloven’, waar de eerste regel van spreekt? Dan verschilt geloven niet werkelijk van vertrouwen. De vogels vertrouwen erop dat de zon er de volgende dag weer zal zijn. Achter de woorden ‘de zon weer schijnen’ verschijnen als met een domweg-gelukkige vanzelfsprekendheid opnieuw de woorden ‘de zon weer schijnen’.

De herhaling maakt zichtbaar en hoorbaar wat er zal gebeuren. Wat we ook kunnen zeggen, is dat herhaling en zang dicht bij elkaar liggen, het een vloeit gemakkelijk uit het ander voort. Het is alsof de vogels hier vreugdevol van hun ‘zekerheid’ zingen. ‘De zon weer schijnen [...], de zon weer schijnen.’ Als morgen het licht weer verschijnt, wordt de aarde even herboren. Voor de mens die de vogels vroeg in de nieuwe dag weer hóórt, valt hun gezang als het ware samen met het opkomende licht. Alsof licht en zang elkaar oproepen.

Ze leven niet ver vooruit, de vogels. ‘Een dag, een handvol leven, is genoeg.’ En:

De vogels leven zonder aarzeling.
Kon ik mij zo volkomen overgeven
aan wat mijn roeping is, toekomst of niet.

De stem die hier spreekt, benijdt de vogels om hun vanzelfsprekende leven. Hij zou willen zijn als zíj, zo vol overgave aan zijn ‘roeping’. Aan zijn geroepen zijn, los van bedenkingen met betrekking tot de toekomst en angst omtrent de misschien wel korte duur van zijn leven.

Maar kan het woord ‘roeping’ niet ook nog een andere betekenismogelijkheid dragen, behalve dan ‘het roepen van de mens door God tot zijn bestemming’, zo-

[p. 35]

als het woordenboek bepaalt. Kunnen we ‘mijn roeping’ hier niet ook interpreteren als ‘mijn roepen’? Uit de diepte heb ik geroepen...

En dan is de volgende vraag: wanneer wordt dit roepen zingen? Zingen, zoals de vogels doen, zoals de dichter als vanzelf doet wanneer hij ‘werkelijk’ kan geloven, in zichzelf, in zijn taal, en - niet in de laatste plaats - in God. Eigenlijk is er, zegt de dichter, een goede reden voor die overgave aan zijn roeping.

Want ik geloof toch in de God van 't leven
die sterfelijk over de aarde ging?

Dat wil zeggen: het sterven is door ‘de God van 't leven’ van zijn duisternis ontdaan. Dat is het grote geheim van de incarnatie. Daarover kunnen we zingen, juichend zingen, als we erin slagen ons over te geven aan dat geheim. Maar, zegt de dichter:

Maar ik ben altijd kleiner dan mijn lied.

Het lukt hem nooit, zegt hij, in overgave samen te vallen met zijn roeping, zijn geroepen zijn, en met zijn roepende lied. Hij blijft erbij ten achter. En wat is dan ‘werkelijk’: het grote lied of het kleinere ik?

Het is een wonderlijke slotregel. Wat er als een nederlaag of als de erkenning van een tekort uitziet, is tegelijkertijd de proclamatie van de grootheid van het werkelijk geïnspireerde lied. ‘Werkelijk’ geloven is zeer moeilijk, bijna onmogelijk. In die zin neemt hij ‘afscheid van de vogels’. Hij kan niet zijn zoals zij.

Maar bij de woorden ‘afscheid van de vogels’, die de titel vormen, kunnen we ook nog aan iets anders denken. En wel aan het wegtrekken van vogels in de herfst. Aan de nadering van de winter, het donkere seizoen. Het verlangen naar de aanwezigheid van die vogels is ook het verlangen naar de terugkeer van het licht. Dat na de nacht de zon weer zal schijnen, de zon weer schijnen.

Van der Graft, Willem mag ik wel zeggen, heeft zijn gedicht geschreven tijdens of kort na zijn sanatoriumtijd in Laren, van omstreeks Kerstmis 1959 tot ver in 1960, een donkere tijd van ziekte en eenzaamheid, volgend op jaren van uitputting, waarover we in zijn nu uitgegeven dagboekaantekeningen kunnen lezen. Er was sprake van wanhoop.

‘Geen overzicht, geen overzicht! Eindeloze kleine verplichtingen op de korte baan en hoeveel tijd nog te leven?’ schreef hij op 1 november 1958.

Maar: ‘Een dag, een handvol leven, is genoeg’, schreef hij niet zolang daarna in het gedicht dat we hier lezen. En ook: kon ik me overgeven, ‘toekomst of niet’.

‘Afscheid van de vogels’ is een gedicht tussen het duister en het licht. Het is in

[p. 36]

zekere zin een adventslied. Het verwijst naar en hoopt op de komst van het Licht, ‘dat de zon weer schijnen zal, de zon weer schijnen’. Sterker nog: het probeert daarvan te zingen en het maakt dat zingen tegelijkertijd tot onderwerp van overdenking.

‘Godlof-in-den-hoge’, het is wat de engelen zongen bij de geboorte van Christus: ‘Eer aan God in den hoge en op aarde vrede onder de mensen in wie Hij welbehagen heeft.’ Kerstmis is op komst in dit gedicht. De dichter heeft zijn hoop gesteld op de terugkeer van het licht, met en zonder hoofdletter. Het licht in de wereld, die ooit de hof van Eden was. Het licht in zijn persoonlijke leven, dat verduisterd is. Men zou in de heilzame terugkeer van het licht willen geloven. Het is moeilijk, maar er is hoop. Van die hoop, als een gerechtvaardigde verwachting, zingt het introïtus van de mis op zondag Gaudete, de derde zondag van de advent.

Gaudete in Domino semper. Iterum dico: Gaudete!
Laat de Heer uw vreugde blijven. Ik zeg u nogmaals: wees altijd verheugd!

In de liturgische kleuren schijnt op die zondag het wit door het paars, net als op zondag Laetare in de vastentijd, wanneer gevierd wordt dat Pasen nabij is. Die voorvreugde, de verwachting van de komst van het Licht, is een heel bijzondere vreugde.

In dit verband nog iets anders. Het woord ‘paradijsboom’ dat we in de tweede regel van het gedicht tegenkwamen, verwijst niet alleen naar de hof van Eden, maar ook naar het kruishout, naar de verlossing. Én naar de middeleeuwse paradijsboom of Christusboom, de - iets te simpel gezegd - christelijke voorloper van de in oorsprong voorchristelijke kerstboom.

Al spreekt het gedicht dat zelf niet uit, je zou kunnen zeggen dat tegenover de paradijsboom uit regel twee, de boom van de kennis van het goed en het kwaad, de boom die ‘staat voor de naderende duisternis’, - dat tegenover die paradijsboom na lezing van het gedicht een andere paradijsboom voor ons oprijst: de paradijsboom die de nadering van het licht verkondigt.

In een dagboeknotitie, gedateerd 13 december 1987, schreef Willem Barnard, in aansluiting op een droeve constatering met betrekking tot het verdriet van een vriendin, wier man verongelukt is, het volgende:

‘Wat valt er nog te lachen? Lachen kan alleen wie harteloos is. Of - wie werkelijk gelooft. Het is Gaudete vandaag.’

Wiel Kusters