Liter. Jaargang 12

Boezemwater

het borrelen van boezemwater dat het veen ontzeeg

Hoe komt zo'n zin terecht in een gedicht? Stel het je voor: de dichter schrijft een regel, allitereert ‘borrel’ en ‘boezem’ en denkt dan dat als vervolg een mooie assonantie niet zou misstaan.

Misschien is dat te bewust. Misschien gebeurt het gewoon. Dan staat er ineens ‘veen ontzeeg’ en de dichter denkt: mij een worst wat het betekent, het staat er mooi.

Of misschien is dat te onbewust. Misschien stond er gewoon ‘veen ontsteeg’ en denkt de dichter: mwoah. Hij zet de zin nog een keer apart

het borrelen van boezemwater dat het veen ontsteeg

en denkt - terecht - da's niks. Nou ja, de assonantie is mooi, maar het woord niet. En dan verzint hij op de klank af ‘veen ontzeeg’ en denkt: mooi, want ik snap er geen drol van. Zou het ook iets betekenen? Daarna slaat hij een woordenboek open bij ‘zijgen’ en leest dat het dan gaat om een vloeistof die je door een poreuze stof laat lopen om het te zuiveren. Mooi is dat: het borrelende boezemwater zijgt niet neerwaarts, maar omhoog, het ontzijgt dus. Zuivert het dan nog of ontzuivert het juist het veen? Ja, besluit de dichter: deze zin kan.

Maar een lezer is de dichter niet. Een lezer ziet het woord ‘ontzeeg’, denkt: schiet mij maar lek, en bladert verder.

En vindt dan een prachtig gedicht.

[p. 61]

De ontklepeling

Ring the bells that still can ring
Leonard Cohen

Pieter Nouwen († 2007) schreef hoe op een schip dat uit de kust voer
van Sao Paulo, om precies te zijn 200 mijl, kerkklokken begonnen
te luiden. Het beieren had ver gereisd, bleef hangen in de gebolde zeilen.

In Workum maakte een helder geval van zwaartekracht dit weer mogelijk.
Je kunt ook zeggen: daar slikte de zomer een klepel in. In die toren gaapt
het einde van een eeuwenoude nodiging. Daar is een tongwerk sprakeloos.

In deze doorgeroeste punt des tijds, zo laat zich graag geloven, horen nu
duizenden vakantiegangers, gevlucht tot aan de verste stranden, vanuit zee
het geluid komen van kerkklokken, die luidden. Tot diep in onze rode

oren gekropen, tot onder onze bruine, duurverkochte huiden, zo
weten we nu allemaal, voor altijd, waar de klepel dus niet meer hangt
en dat het bijna zonder ons begon, het terugverlangen.

Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat in de eerder geciteerde losse regel een dichter aan het woord is die maar wat doet. Een dichter die onder een galerijflat wandelt en nu eens getroffen wordt door de inhoud van een tafellaken dat op de vierde verdieping wordt uitgeklopt, dan weer door een klodder, gespuugd door een puberjongen van de zevende. De deadline van de uitgever van zijn bundel treft de dichter midden in het verzamelproces, als de bloempot met de azalea van buurvrouw Van Deinum van de zesde etage - knock-out op een willekeurig moment.

Maar net zo onmogelijk is het om je te onttrekken aan de indruk dat je in ‘De ontklepeling’ van doen hebt met een dichter die tot in decimalen achter de laatste komma weet wat hij doet. Wie meldt nu in een gedicht het sterfjaar van een schrijver? Deze dichter doet het, en hij weet precies waarom: dit jaartal is van een onontkoombare, dodelijke ernst. Het geeft een zeer serieus te nemen exactheid aan waarmee we het gedicht in moeten. De dodelijke ernst waarmee we moeten luisteren naar volstrekt onwaarschijnlijke verhalen. En kijk eens naar de derde strofe: wat betekent het als er een punt des tijds is doorgeroest? Wat gebeurt er dan met de tijd? Stokt ze? Verdwijnt ze als in een zwart gat? Ontstaat er een voor onmogelijk gehouden verbinding? De zin die volgt is gesteld in de tegenwoordige tijd, het schijnbaar overbodige woordje ‘nu’ ramt het er nog maar eens in. Maar het slotwoord, het sluitstuk van de zin - voor luisteraars onhoorbaar - is een verleden tijd. Uiterst subtiel ontregelt de dichter zijn vers, en hij weet precies waarom. Zo kan hij eindigen met de constructie ‘voor altijd terugverlangen’.

Twee dichters? Nee, een. De zin ‘Daar is een tongwerk sprakeloos’ verraadt het. Hier

[p. 62]

komt de ongecontroleerde taalverzamelaar weer boven. Prachtig natuurlijk: sprakeloos tongwerk, zeker nadat de zomer zich verslikte. De dichter is er helemaal verliefd op. Maar het tongwerk zit in een orgel, en het orgel zit niet in de toren. Dus, dichter: óf laat dat orgel zitten en spaar je vondst vooreen volgend gedicht, óf schrap het verwijswoord ‘daar’, want het verwijst naar ‘toren’.

Wat is het toch met Hilbrand Rozema? Hij is nu vier bundels bezig en al zijn eerste werd tot de sterkste literaire debuten van dat jaar gerekend. In de bundel Paradijs (1997) was een groot talent aan het woord. Een eigen stem had hij van meet af aan. Maar in het bibliofiele Embargo (2000) was hij eigenlijk nog steeds een groot talent, net als in Blauwe plekken (2003). Rozema is een taalverzamelaar die op belangrijke momenten de controle verliest. Dan orgelt hij maar door, nooit is zijn tongwerk sprakeloos - je zou hem met die klepel...

En toch is er in Slagveldtoerisme iets gebeurd. Goed, je komt ook hier een spanningloos gedicht tegen als ‘De laatste barnsteenzoekers van Rottumeroog’. Maar hoe langer je de bundel tijd gunt, hoe duidelijker het wordt. Rozema bevecht zich langzaam de controle over zijn verzen. Het beste bij Rozema was altijd al heel goed, en het wordt nog steeds beter. Het zwakke is teruggedrongen in de marge van een bundel die als geheel ronduit overtuigt.

Liesbeth Goedbloed wees naar aanleiding van Rozema's bundel in haar poëzierubriek op de grondtoon van de grote en kleine verhalen, over Portugal of Overschild, de hang naar mythes en de vraag naar hun houdbaarheid tegelijk. Wilfred van de Poll legt de nadruk op een andere grondtoon: elk gedicht is een poging om contact te maken met de wereld en de mensen in de wereld. Het lukt nooit helemaal en blijkt nooit bestendig.

Zijn het twee grondtonen of is het er een? Van de Poll schrijft: ‘Het is of de reisgedichten van Rozema zich allemaal afspelen in die “onderwaterwereld”, waarin de mensen “amper kenbaar” zijn, maar soms plotseling even oplichten en diepte krijgen. De dichter blijft een toeschouwer, hij snorkelt voorbij, een smokkelaar van zichzelf, die zich alleen vrij voelt in zijn verbeelding.’

Het helpt lezers, denk ik, zo'n kader aangereikt te krijgen waarbinnen ze de poëzie van Rozema, al die ‘bergen taalzaagsel’, kunnen plaatsen en - steeds meer - genieten.

Hilbrand Rozema, Slagveldtoerisme. De Arbeiderspers, Amsterdam 2008, 108 blz., €16,95.
Rien van den Berg