Liter. Jaargang 12

[p. 57]

Maatwerk

Welkom

Dat Willem Jan Otten een belangrijk essayist is en zich ook met toneelstukken en romans begeeft in het centrum van wat spraak maakt in Nederland, dat alles laat ‘het primaat van zijn poëzie onverlet’, meldt de flaptekst van Welkom, zijn nieuwste gedichtenbundel.

Maar daar rijzen toch vragen. De ondertitel bijvoorbeeld: ‘Gedichten 2003-2008’. Zo ging het in zijn vorige bundel ook al. Op de hoge kreeg als ondertitel ‘Gedichten 1999-2003’. De indruk ontstaat dat het hier gaat om bijvangst: de bundel is het veilingkrat met ijsblokjes en kleine vissen dat overblijft nadat netten vol toneel, proza en essayistiek zijn geleegd. Pakweg om de vier, vijf jaar is er genoeg om er een omslagje omheen te doen en het naar de afslag te brengen die Van Oorschot heet.

De inhoud van de bundels versterkt dat idee. De toneelschrijver Otten is een andere dan de dichter. Het toneelstuk Alexander werd in hechte samenhang geschreven met een aangekondigd toneelstuk over een andere wereldveroveraar, Paulus. Wat Alexander van west naar oost bereikte, bewerkte Paulus van oost naar west; Otten had bij het componeren van stuk één stuk twee al in het hoofd. Op literatuurcollege moest ik ooit Ottens roman De wijde blik (1992) lezen, vanwege de compositorische kwaliteiten. Ook Ottens roman Specht en zoon (2004) werd alom geroemd vanwege de gedurfde compositie ervan. Maar onder de poëziebundels lijkt niet zo'n plan te liggen. De samenhang van de bundels is losjes, lijkt toevallig.

Tenzij er sprake is van een samenhang over de bundels heen, ja een aangehrachte, welbewuste samenhang. Is het een waagstuk om dat te vermoeden? Eigenlijk niet. Otten is een zeldzaam samenhangend denker. Dat is geen originele gedachte, hij werd bijvoorbeeld breedvoerig uitgewerkt in een essay in Tirade door Wilbert Cornelissen. Eind jaren negentig bekeerde Otten zich tot het christendom, en natuurlijk moest hij die keuze in allerlei media toelichten. Voor een frisse bekeerling had hij opmerkelijk uitgebalanceerde gedachten over de dingen. Zijn visie getuigde van samenhang, zijn houding van overzicht. Het kenmerkt de man kennelijk.

Het is, merkwaardig genoeg, een ontsierende versregel in Welkom die tot dit soort overwegingen leidt, in het in memoriamgedicht voor Elisabeth Eybers. Otten noemt haar ineens

Ontheemde Penelope, liefdes verklarend
door 's avonds het kleed uit te halen

[p. 58]

Natuurlijk, Eybers belandde in Nederland na het overspel van haar echtgenoot en hertrouwde nooit. Het beeld ligt voor de hand, en toch... Eybers wachtte bepaald niet op de terugkeer van haar Odysseus. ‘Ik heb het idee dat een groot deel van mijn leven helemaal verspild was en op een verkeerde grondslag berustte en dat ik weer van vooraf aan moest beginnen’, zei ze in 1974 tegen Adriaan van Dis, en in een geruchtmakend Tirade-interview uit 1990 onthulde ze aan interviewers Tomas Lieske en Willem Jan Otten dat ze in Nederland zelf een relatie had gehad met een gehuwde man. De associatie met Penelope, die legendarisch trouw wachtte tot haar - overspelige - echtgenoot Odysseus naar haar zou terugkeren, lijkt dus misplaatst.

Het lijkt erop dat Otten hier het slachtoffer is geworden van zijn verlangen naar Penelope, zijn favoriete muze, de mythische vrouw die in de legenden van Homeros meer dan alles oog had voor samenhang, verbond, verband. In (voor zover ik kon nagaan) 1980 duikt zij op in zijn gedichten, om nooit meer weg te gaan. Nou, ja: in Op de hoge (2003) ontbreekt zij ineens. Zelfs waar de associatie voor de hand ligt, in het ‘Echtgenotenliedje’, of in het gedicht waarin hij een storm beleeft op zijn rode boot, is zij niet meer te vinden. Dat valt niemand op dan degene die Ottens oeuvre doorwerkt en echo's blijft horen. Wilde Otten perse Penelope laten terugkeren, na een bundel afwezigheid? Iets te gretig?

Ook in andere gedichten echoot het dichterlijke verleden. Herinner je deze regels:

Er is een onverschilligheid
die maakt dat ik mij opgewacht voel zijn.

Helder, wijde, helder dit niet op.
In het uitgestrekte wil ik opgesloten zijn
als het binnenst van een envelop.

Uit Eindaugustuswind (1999). Alle alarmbellen gaan rinkelen als je in Welkom leest:

Helder mij nu op, verklaar u nader,
wat is de zin van eens gewenkt te zijn
als men de vent die heeft gewenkt niet kent

Wie eenmaal op dat spoor zit, blijft aan de gang. Begin de bundel opnieuw (welkom immers). Het welkomstvers poneert:

Betekenis, van Lotje is betekenis,
wat eens in poëzie verwezenlijkt is
komt neer op wat terstond gebleken is.

In het volgende vers wordt de aangesprokene ‘strekking’ genoemd - ander woord voor betekenis. Van Lotje?

[p. 59]

 

Hoe kon ik, strekking, weten dat ik deze zin zou zijn,

 

dit glas ontstaande uit het schenken want ik welde op

 

en goot mij uit en dit werd om mij heen exact het glas-

 

en vreesde ogenblikkelijk jouw mond, omdat een zin nu eenmaal

 

vreest de liefste, die het hoevendst leest?

 

Dit was van mij

 

hetgeen door jou genodigd zoude aan jouw lippen en dan langs

 

jouw tong en jouw gehemelte geslokt en teruggeschonken aan

 

het nachtelijkste ingewand waar ik zou worden opgelost

 

in jouw vermorste baan van bloed. Dit alles kon,

 

dit alles zou, zo ik mij liet verdorren tot de dorst.

Bij nader inzien is ‘strekking’ hier geen synoniem voor ‘betekenis’, maar een correctie erop. Betekenis is een statisch woord. Strekking breidt zich uit in ruimte en tijd. Betekenis ligt vast, strekking ontstaat, strekking blijkt, strekking verwezenlijkt zich.

Er is een Oost-Europese Bijbelvertaling waarin het scheppingswoord dat wij vertalen met ‘Er zij licht’ vertaald wordt als ‘Wees er, licht’. Daar zit de ware scheppersvermetelheid in: het licht wordt aangesproken terwijl het er nog niet is, aangesproken ontstaat het, en ontstaan krijgt het naam.

‘Strekking’ in het gedicht van Otten blijkt aanspreekbaar. Clichés voor geloven zijn ‘de sprong wagen’, ‘in het diepe springen’, je toevertrouwen aan wat je vermoedt. Veel goede poëzie wordt ooit cliché trouwens, zelfs de prachtige definitie van de schrijver aan de Hebreeën, die het geloof paradoxeert als ‘de zekerheid van de dingen die je hoopt, en het bewijs van de dingen die je niet ziet’. Gelukkig is daar dan Otten, die er weer poëzie van maakt: ‘Ik welde op en goot mij uit en dit werd om mij heen exact het glas’.

Maar Otten gaat verder. Zoals het glas ontstaat met het schenken, ontstaat met het geloof de angst. Onlosmakelijk duo. Want geloof eist overgave en de prijs is hoog: ‘jouw mond’. De beloning ook? Die bestaat uit ‘opgelost worden in jouw vermorste baan van bloed’. Het is mogelijk, het is beloofd zelfs, maar eerst is daar de dood. Het afsterven tot dorst.

En daar spiegelt het gedicht. In zichzelf, maar ook in het oeuvre van Otten. Het kijkt ineens een vroeg gedicht aan, over de geboorte van een puppy:

Wat is de wereld ijl, het vlies
dat je beschermde tegen buiten
at men op. Het duurt maar even
of je krijgt een vacht, en zelfs
de taaie lijn die je de weg wees
door de eerste nacht verhardt,
breekt af.

Je wordt van droogte hond,

wat zou je anders volgen dan je dorst?

[p. 60]

Dit komt uit de bundel Het ruim (1976). In die periode schreef Otten, rondborstig gezegd, helder gecomponeerde bundels met veel dieren.

De conclusie dringt zich op dat Otten niet zozeer een bundelbouwer is, alswel een oeuvredichter. Hoe die ontwikkeling in het oeuvre verloopt (lineair, circulair, contrair), is natuurlijk pas definitief te bepalen als het oeuvre voltooid is. Het moment dat hij de Constantijn Huygensprijs kreeg, in 1999, kon wel eens de markering van een spiegelmoment zij n. Je zou hem in dat geval haast nog veel meer bijvangst toewensen, veel meer losse-gedichten-bundels. Want zodra er dan weer strak gecomponeerde bundels gaan verschijnen met opmerkelijk veel dieren, is de dichter aan het afronden. Dat hoeft wat mij betreft nog lange niet.

Willem Jan Otten, Welkom. Van Oorschot, Amsterdam 2008, 69 blz., €14,90.
Rien van den Berg