Liter. Jaargang 11

[p. 35]

Arend Smilde
De Lewis Letters [4]
Brieven over en aan Arthur C. Clarke, december 1953 en januari 1954

C.S. Lewis heeft, in haar lage staat, de sciencefiction niet versmaad. Als auteur verrijkte hij het genre met een trilogie, waarvan het derde en dikste deel deze maand, december 2008, voor het eerst in een complete Nederlandse vertaling uitkomt.^1. Als lezer kon Lewis lang niet alle sciencefiction waarderen. Maar hij was wel van mening dat in dit genre grote dingen mogelijk waren, en zag daar regelmatig nieuwe bewijzen van.

Hij lichtte deze mening bij gelegenheid toe als volgt. Fantaseren is een legitieme tak van literair bedrijf, en onbekende landen zijn vanouds een voorwerp van die fantasie. Men zoekt het daarbij steeds verder van huis, want steeds minder landen op aarde zijn onbekend genoeg. De sprong naar het buitenaardse ligt voor de hand. En in de praktijk blijkt, althans bij sommige auteurs, dat juist ‘de planeten’ een bijzonder geschikt decor zijn voor ‘geestelijke avonturen’.^2.

Met deze smaak en opvattingen was Lewis in het literaire leven van zijn tijd een vreemde vogel. Maar dat was hij eveneens in de subcultuur van de sciencefiction. De sprong naar het buitenaardse maakte hij graag in verbeelding, maar hij gruwde bij het vooruitzicht van werkelijke expansie van de mensheid naar de buitenaardse ruimte. Daarin verschilde hij duidelijk van de meeste andere lezers en schrijvers van sciencefiction.

Die anderen kwamen natuurlijk wel eens op zijn pad. Zo ook een van de bekendste sf-schrijvers van de twintigste eeuw, de in maart 2008 overleden Arthur C. Clarke. Het begon in 1943 met een lange, vermanende brief van Clarke, toen 25 jaar oud, aan de bijna twintig jaar oudere Lewis over diens pas verschenen boek Perelandra, het tweede deel van zijn trilogie. Clarke vond dat Lewis een karikaturaal en paniekerig beeld van ‘de wetenschap’ gaf, en dat er geen reden was waarom een mens nooit metterdaad, net zo goed als in fantasie, de buitenaardse ruimte in zou mogen gaan. Bijna per kerende post kreeg hij een kort schriftelijk verweer. In 1946 nodigde hij Lewis uit bij een lezing over ‘The Challenge of the Space Ship’^3. die hij ging houden voor de British Interplanetary Society; in februari 1953 vroeg hij of Lewis daar zelf een lezing wilde houden om uit te leggen wat hij tegen ruimtevaart had. Voor beide uitnodigingen bedankte Lewis met opgaaf van redenen, en beide keren wenste hij Clarke en zijn ruimtevaart-adepten ‘veel succes, behalve bij de ruimtevaart.’^4.

1. Out of the Silent Planet (1938) verscheen in het Nederlands als Ver van de zwijgende planeet (1960) en is opnieuw vertaald als Malacandra (2002); het tweede deel, Perelandra (1942), verscheen eerst als Reis naar Venus (1961) en opnieuw vertaald als Perelandra (2004); That Hideous Strength (1945) eerst als De binnenste cirkel (1981, naar een door Lewis bekorte versie) en opnieuw, compleet vertaald, als Thulcandra (2008). De complete versie van het laatste deel is dikker dan de twee voorgaande samen, en inhoudelijk zijn er grote verschillen.

2. Zie o.m. de essays ‘On Stories’ (1947) en ‘On Science Fiction’ (1955), in de bundel Of This and Other Worlds (1982) alsook in Essay Collection and other short pieces (2000) en de in paperback verschenen helft daarvan met de ondertitel Literature, Philosophy and Short Stories.

3. Verschenen in Journal of the British Interplanetary Society, vi (1946), Nr. 3, 66-81, later met herzieningen in de bundel The Challenge of the Space Ship (1959), 13-28 in de pocket-editie van 1980. In een voetnoot bij de herziene tekst staat dat Clarke dit stuk ook toezond aan George Bernard Shaw, die toen voor de laatste vier jaar van zijn lange leven lid werd van de Interplanetary Society.

4. Collected Letters ii, 741 en iii, 293.

[p. 36]

Eind 1953 las Lewis een pas verschenen roman van Clarke, Childhood's End. Laaiend enthousiast schreef hij toen de hieronder vertaalde brief aan zijn vriendin Joy Gresham, die kort tevoren een paar dagen bij hem gelogeerd had.^5. Joy liet de brief lezen aan Arthur Clarke, en die schreef toen weer een brief aan Lewis. Daarna schreef Lewis in totaal nog drie brieven, althans drie bewaard gebleven brieven, aan Clarke. Deze volgen hieronder na de brief aan Joy. Het contact tussen Lewis en Clarke is nooit intensief geworden. In 2003 wist Clarke zich te herinneren dat hij Lewis één keer had ontmoet, in Oxford - Tolkien was erbij, en ook een vriend van Clarke - en dat zij natuurlijk beiden onverzettelijk waren in hun ideeën over ruimtevaart, maar dat het heel gezellig was.^6.

Het enthousiasme van Lewis voor sciencefiction was echt en duurzaam, maar onevenwichtig. Hij schreef eens dat hij op dit terrein zeker geen omnivoor was, maar juist extremely hard to please. En elders: ‘bij mijn belangstelling voor “sciencefiction” ligt alle nadruk op de fiction-kant.’^7. Zijn trilogie is eigenlijk anti-sciencefiction. Hij wilde het in dit genre gebruikelijke sciëntisme, of wetenschapsgeloof, op eigen terrein verslaan. Zijn lof voor het weinige dat hem wél beviel was er niet zuiniger om. Als literatuurcriticus was hij in het algemeen kwistiger met lof dan met kritiek, en zo ook hier, in de brief aan Joy. Hij vond Clarke een geweldige stilist en verteller. En wat merkwaardiger is: ook de moraal van dit sciencefictionverhaal meende Lewis relatief hoog te kunnen aanslaan. Zijn oordeel juist hierover, in de brief aan Joy, stond een paar jaar later als omslagtekst op de Engelse paperback-editie van Childhood's End (zie illustratie). Clarke is een auteur, zegt Lewis, voor wie de hoogste waarde in het leven nu eindelijk eens niet het ‘voortbestaan’ der mensheid is.^8.

Het valt echter te betwijfelen of Lewis dit oordeel kon verdedigen, en ook of Clarke daarvan gediend zou zijn. Clarke had ongetwijfeld een bredere blik, gezonder verstand, fraaiere stijl en betere smaak dan veel andere sf-auteurs. Bij hem gingen science en fiction ook beter samen dan bij Lewis. Maar in zijn denkbeelden over de toekomst der mensheid en over het uitnemende belang van wetenschap en techniek verschilde hij weinig van een uitgesproken vijand van Lewis, de grote bioloog en wetenschappelijke volksopvoeder J.B.S. Haldane (een soort Gould of Dawkins van die dagen). Mogelijk heeft Haldane partieel model gestaan voor een van de grote boeven in de sf-trilogie van Lewis, professor Weston. Tweemaal was er een begin van publieke confrontatie tussen Haldane en Lewis, beide keren liep het op niets uit.^9. Haldane en Clarke werden intussen, op afstand weliswaar, goede vrienden vanaf hun eerste ontmoeting in 1951; Haldane kwam toen voor het Interplanetair Genootschap spreken - hij wel.^10. Het neemt niet weg dat Clarke en Lewis elkaar oprecht waardeerden. Ook Haldane erkende trouwens dat Lewis erg goed kon schrijven. Clarke maakte meteen al in zijn eerste roman,

5. Later zou hij met haar trouwen. De Collected Letters bevatten slechts drie brieven aan haar, waarvan dit de eerste is; de andere twee dateren van 1959.

6. From Narnia to A Space Odyssey: The war of ideas between Arthur C. Clarke and C.S. Lewis, ed. with an introd. by Ryder W. Miller (2003), 34. Dit boek is onleesbaar op de brieven van Clarke en Lewis na. Die van Lewis staan ook, maar veel nauwkeuriger getranscribeerd, in zijn Collected Letters.

7. Brief aan Anthony Boucher, 5 feb. 1953, en aan I.O. Evans, 28 nov. 1952; Collected Letters iii, 289 en 256.

8. In de brief staat ‘... here we meet a modern author who understands that there may be things that have a higher claim than the survival or happiness of humanity.’ Volgens een voetnoot in de Collected Letters (iii, 410) werd hier in de omslagtekst van gemaakt: ‘... an author who understands there may be things that have a higher claim on humanity than its own survival.’ In werkelijkheid staat in de omslagtekst het woord survival tussen aanhalingstekens: ‘... than its own “survival”.’

9. In 1946 schreef Haldane ‘Auld Hornie, F.R.S.’ en misschien kort daarop ‘More Anti-Lewisite’, beide opgenomen in de bundel Everything Has a History (1951). Het eerste stuk, een uiterst kritische recensie van Lewis' Ransom-trilogie, verscheen eerst in het tijdschrift The Modern Quarterly, en later ook in de essaybundel Shadows of Imagination, ed. Mark R. Hillegas (1969). Lewis schreef een repliek met het opschrift ‘Anti-Haldane’; het laatste deel van het manuscript, waarschijnlijk één pagina, is verloren gegaan en het incomplete stuk werd postuum gepubliceerd als ‘A Reply to Professor Haldane’ in de bundel Of Other Worlds (1966), later Of This and Other Worlds (1982). Het is niet opgenomen in de (bijna) alomvattende Essay Collection van 2000. In november 1948 hield Haldane een lezing over ‘Atheïsme’ voor de Oxford Socratic Club, waar een publiek debat met Lewis werd verwacht, maar Haldane verliet de zaal voordat Lewis aan het woord kon komen. Zie Walter Hooper, ‘Oxford's Bonny Fighter’, in C.S. Lewis at the Breakfast Table, ed. James T. Como (new edition, 1992), 165-166.

10. Arthur C. Clarke, ‘Haldane and Space’, in Report on Planet Three and Other Speculations (1972), 230-237. Na 1951 zagen zij elkaar pas weer in 1960, toen Haldane naar India en Clarke naar Ceylon verhuisd was. Daarna hadden zij nog veel briefcontact tot kort voor de dood van Haldane in 1964.

[p. 37]

Pan-editie uit 1956 van Arthur C. Clarke, Childhood's End (1953). Het aanbevelend citaat van Lewis is ontleend aan zijn brief van 22 december 1953 aan Joy Gresham, zie blz. 38; zie ook blz. 42, noot 8.

[p. 38]

Prelude to Space (1951), een complimenteuze toespeling op Lewis. Maar hij behoorde net zo duidelijk als Haldane tot wat alle betrokkenen zagen en ervoeren als het andere kamp, de tegenpartij.

De lof van Lewis voor Childhood's End lijkt vooral ingegeven door vreugde over nieuw literair talent op een terrein dat door moderne schrijvers verwaarloosd werd terwijl het hem juist bijzonder lief was: het terrein van de fantasie. Niet veel later, bij de verschijning van The Lord of the Rings, zou Lewis een dergelijke vreugde beleven, maar dan zonder complicaties.

*

22 december 1953

Beste Joy,

Voor zover ik me herinner gaf jij over Childhood's End geen mening. Misschien was je bang dat ik te hoge verwachtingen zou krijgen, met teleurstelling als gevolg. Als dat erachter zat, dan is je opzet geslaagd want ik begon zonder speciale verwachtingen te lezen en ben volkomen overrompeld. Dit is iets van een geheel andere orde dan de gangbare tijd-en-ruimteschrijvers, het staat ver daarboven, in de buurt van Lindsay's Voyage to Arcturus en Wells' First Men in the Moon. Het is beter dan alles van Stapleton. Het heeft niet de fijnzinnigheid van Ray Bradbury, maar het heeft tien keer zoveel emotionele lading, en veel meer mythisch vermogen.^11.

Eén gedeelte vind ik niet goed gedaan: hoofdstuk 7 en 8, waar de auteur kennelijk niet goed thuis is. Ik bedoel, als beeld van een samenleving is het vlak en houterig en technische foefjes zijn (voor mij) allemaal slaapverwekkend. Maar wat daar aan goeds tegenover staat! Het heeft iets van het effect van de Ring^12. - een zelfvergrotende rijkdom, een stapeling van harmonie op harmonie, grootsheid op grootsheid, deernis op deernis. Het eerste deel, alleen nog maar over het mysterie van de Overlords, zou voor de meeste auteurs al genoeg zijn. Dan blijkt dat dit slechts het decor is, en als je bij de climax in h. 21 bent gekomen, lijkt het een anticlimax en gaat het langzaam op naar de uiterste climax. Bij de eerste climax, blz. 165-185, kreeg ik tranen in mijn ogen. Er is in geen jaren zoiets vertoond, en dan bedoel ik deels gewoon het schrijven - ‘She has left her toys behind but ours go hence with us’, of ‘The island rose to meet the dawn’,^13. maar ten dele ook (eigenlijk meer nog) dat je hier een moderne schrijver hebt die begrijpt dat er wel eens dingen kunnen zijn van een hoger belang dan het voortbestaan of het geluk van de mensheid; iemand die bijna het ‘wie zijn vader en moeder niet haat’ zou kunnen begrijpen en die zeker de situatie zou begrijpen die in Aeneas iii ontstaat waar sommigen naar Latium doorgaan en de anderen op Sicilië blijven.

11. David Linday's Voyage to Arcturus (1920) was het boek dat Lewis overtuigde van het belang van sf; zie o.m. zijn brief aan Ruth Pitter in Liter 49 en de in noot 2 genoemde essays. H.G. Wells (1866-1946) was de belangrijkste Engelse pionier van sf, aan wie ook Lewis zich schatplichtig verklaarde. Olaf Stapledon (niet Stapleton) gaf met Last and First Men (1930) een belangrijke prikkel aan Lewis - en niet alleen aan Lewis - om sf te schrijven. De verwijzing naar de Amerikaanse schrijver Ray Bradbury (geb. 1920) betreft waarschijnlijk The Martian Chronicles (1950).

12. De operacyclus Der Ring des Nibelungen van Richard Wagner.

13. Twee zinsneden uit de laatste alinea's van hoofdstuk 21.

[p. 39]

We worden hier bijna omhoog gevoerd vanuit psyche naar pneuma. Ik bedoel: dat is wat men in verbeelding beleeft aan zijn mythe. Zijn eigen gedachten over wat dat hogere niveau zou kunnen zijn - die zijn natuurlijk in onze ogen niet erg nieuw of erg diepzinnig; maar dat maakt eigenlijk niet zoveel verschil. (Hoewel het om zuiver literaire redenen al beter zou zijn geweest dit in het mysterieuze te laten, minder te filosoferen.) Commentaar van schrijvers op hun eigen mythen is tenslotte maar zelden zo goed als de mythen - tenzij ze, zoals Dante, dat commentaar bij anderen weghalen, bij echte denkers. De tweede climax, het lang (niet te lang) gerekte slot is grandioos.

Er is maar één verandering (in conceptie) die ik zou willen maken. Het is jammer dat hij iets laat doorschemeren van jaloezie en een mogelijke opstand van de Overlords in de toekomst. Het is een zo alledaags motief dat het op zichzelf geen interesse wekt, en omdat het toch niet verder uitgewerkt wordt, valt het banale niet te compenseren door de manier van vermelding. Veel beter, veel meer in overeenstemming met het universum van Clarke's verbeelding, zou bij die Overlords een volkomen berustende, onderworpen en toch fiere houding van eeuwigdurende melancholie zijn geweest - zoals bij de grote helden en dichters in Dantes Limbo, voor immer levend ‘in verlangen zonder hoop’.^14. Maar zo begin je het boek al te herschrijven...

Veel kleine ongenoegens natuurlijk. De vrouwen zijn allemaal opgebouwd uit een paar abstracte denkbeelden van jaloezie, ijdelheid, moederschap enz. Maar het maakt eigenlijk heel weinig uit. Een boek als dit verdraagt heel wat meer fouten dan hier worden begaan. Het werpt wel een merkwaardig licht op onze tijd dat een dergelijk boek verscholen ligt in een afschuwelijk paperbackje, volstrekt onopgemerkt door de cognoscenti, terwijl het eerste het beste ‘realistische’ gezever over een neuroot in een Londens appartement, iets waar geen enkele vindingskracht voor nodig is en wat iedere geletterde die er zin in heeft kan schrijven, serieus gerecenseerd en in serieuze boeken genoemd wordt - alsof het echt iets te betekenen had. Hoe lang nog, vraag ik me af, duurt deze tirannie? Twintig jaar geleden wist ik zeker dat ik de instorting van dit alles en de terugkeer van grote literatuur nog beleven zou, maar zie: mijn tanden en haren vallen uit, en nog steeds geen kier in het wolkendek.

En nu: wat vind jij ervan? Ben je met me eens dat dit een absolute knaller is?^15.

14. Divina Commedia, ‘Inferno’ IV, 42.

15. De brief is niet ondertekend.

[p. 40]

Magdalen College, Oxford
20 januari 1954

Beste Clarke (laten we elkaar niet meneren),

Zeer veel dank voor uw brief en voor Expedition to Earth,^16. waar ik mij op verheug. Ik bedoelde natuurlijk de Engelse cognoscenti; Amerikaanse bladen zie ik niet. Als u me zegt welke stukjes van mijn brief men wil gebruiken, dan zal ik vast geen bezwaar hebben - u weet, selecteren geef je niet graag uit handen. Het gebeurt soms op zo'n manier dat er ongrammaticale of zelfs onzinnige zinnen op je naam komen te staan. Bent u ooit in deze stad? Zo ja, laat het me vooral weten, dan spreken we iets af. Ik weet waar ze hier het beste bier, de beste cider en de beste stout hebben.

Het was een geweldig boek en het zal mij benieuwen in welke richting u vanhier voortgaat. Niet naar het soort verhalen, hoop ik vurig, waarin een ruimtereis al net zo gewoon en saai is als de tram en binnen dat kader een gewoon spionageof schipbreuk- of liefdesverhaal wordt verteld dat je net zo goed, of beter, kunt laten spelen in hedendaags Hampstead.

Met alle goede wensen.

Vriendelijke groet

C.S. Lewis

16. Een in 1953 verschenen verhalenbundel van Clarke.

Great Western Railroad Hotel
Paddington, London W.2
20 januari 1954

Beste Clarke,

Ongeveer twee uur later - en in de trein heb ik If (I/2)^17. gelezen, waarin ik een erg goede illustratie meen te zien van een volgens mij verkeerde tendens in de nieuwere sf. Uw ‘Jupiter Five’ is goed; maar - neem me niet kwalijk - wat is het ook daar jammer dat de verdwenen reptielencultuur (prachtig idee), waar u eigenlijk van wilt vertellen en waar wij eigenlijk van willen horen, haast opzij gesmeten wordt door het verhaaltje rond een diefstal en een vervalsing. Hetzelfde geldt voor ‘The Kenzie Report’ van Clifton, waar het eigenlijk de mieren zijn die het interessant en de moeite waard maken. Waarom, in vredesnaam, worden ze van hun centrale plaats gestoten en komt er op die plaats een onuitsprekelijk banaal gekonkelfoes in een laboratorium? Met ‘She knew he was coming’ van K. Neville is het dieptepunt bereikt. Het oude thema van het geromantiseerde bordeel en de hoer-met-een-hart-van-goud is hoe dan ook sentimenteel, doch draaglijk, maar wat heeft het in vredesnaam voor zin om dit op Mars te situeren! In een kunstwerk moet immers al het materiaal gebruikt worden. Als in een symfonie een

17. Het tijdschrift If: Worlds of Science Fiction I, nr. 2 (mei 1953).

[p. 41]

thema wordt gepresenteerd, moet er met dat thema iets gebeuren. Als een gedicht in een bepaald metrum staat, moeten de speciale eigenschappen van dat metrum worden uitgebuit. Als je een historische roman schrijft, moet de tijd waarin het verhaal speelt wezenlijk tot het effect bijdragen. Want alles wat in de kunst geen goed doet, dat doet kwaad; geen plaats voor passagiers. (In een goede zwartwittekening zijn de stukken wit papier van wezenlijk van belang voor het geheel, niet minder dan de lijnen. In een kindertekening is het alleen maar wit papier.) Welk excuus heb je om een verhaal op Mars te laten spelen als ‘het martiaanse’ niet geheel en al gebruikt wordt.^*

‘Circle of Flight’ van Stockham, hoewel verre van goed geschreven, is het echte werk, d.w.z. wat hij pretendeert te doen, dat doet hij ook. En daar is dan voor een keertje de liefde een zinvol ingrediënt. Zouden sf-lezers trouwens werkelijk willen dat de zogeheten zaken van het hart (van de onderbuik zou een juister woord zijn) er altijd bijgesleept worden? Of zie ik iets belangrijks over het hoofd? Ik zou graag weten hoe u denkt over het hele thema van deze brief.

Vriendelijke groet,

C.S. Lewis

In een lange antwoordbrief van 24 januari schreef Clarke onder meer dat sciencefiction nog altijd weinig love interest had, en in het algemeen weinig human interest.

* emotioneel & atmosferisch zowel als logisch.

Magdalen College, Oxford
26 januari 1954

Beste Clarke,

Human interest, ja. Maar die is er onvermijdelijk als de vrees en hoop en verwondering van de ruimtevaarders goed uit de verf komen - bijv. zoals bij Bedford & Cavor op de maan^18. of zelfs Robinson Crusoe op het eiland. En een auteur die dat niet kan, die redt de zaak niet door er Schurken, Sex en Samenzweringen bij te slepen, want zo sleept hij er een soort verhaal bij dat al even weinig human interest heeft als zijn ruimtevaartverhaal.

Wat ‘escapisme’ betreft, laat dat verwijt u nooit op de kop zitten. Ik ben er eens en voor altijd van losgekomen toen een vriend^19. van me zei: ‘die critici zijn erg gevoelig voor het geringste signaal van Ontsnapping. Van wat voor mensen zou je nou denken dat ze zich zo opwinden over Ontsnappen? - Gevangenbewaarders.’ Literaire cipiers, mensen die de wereld in een of andere ideologische gevangenis

18. In The First Men in the Moon (1901) van H.G. Wells. Cavor en Bedford hebben wellicht mede model gestaan voor twee hoofdfiguren in de sf-trilogie van Lewis, Weston en Devine: resp. de idealistische gelovige in vooruitgang en wetenschap, en de pragmatische jager op eigen voordeel.

19. Dit was J.R.R. Tolkien

[p. 42]

willen hebben omdat iedere glimp van een wijder uitzicht het exclusieve belang van hun eigen boeltje zou aantasten.

Fantasy & sf is veruit de beste.^20. De meest serieuze satire van onze tijd is onder meer hier te vinden. Wat ze vandaag ‘serieuze’ literatuur noemen - Dylan Thomas & Pound en zo - is juist de meest onbenullige. Het allerbeste.

Vriendelijke groet,

C.S. Lewis

20. The Magazine of Fantasy and Science Fiction werd opgericht in 1949 en bestaat nog altijd.