Liter. Jaargang 11

[p. 20]

Coen van Alphen
Nieuwe bijbels 6
Hooglied

Niets weegt op tegen de dag dat Sjir Hasjiriem aan Israël gegeven werd.
Rashi
Also liebt Gott auch.
Franz Rosenzweig

Het waren de spannendste preken die ik in mijn jongensjaren hoorde: die over Hooglied. Spannend vanwege de fluisterende toon, op het zwoele af. Spannend ook vanwege de inhoud. Dit was immers waar het in het geloof om draaide: de eenwording van Christus met zijn gemeente. Bevinding, dat is het woord. Maar je moest wel horende doof zijn wilde je ook niet dat andere horen, dat wat er eigenlijk bezongen wordt: het spel van de liefde tussen een man en een vrouw. Slechts zeer besmuikt wordt in de bevindelijk-gereformeerde traditie over erotiek gesproken. Niettemin is de taal van de bevinding doorgloeid van zinswendingen uit Hooglied. ‘Trek mij, wij zullen u nalopen’, ‘Hem, die mijn ziel liefheeft’, ‘ik zocht hem, maar ik vond hem niet’. Alsof de hartstocht zich toch een weg zoekt.

Een vergelijkbare spanning ervoer ik alleen bij een prekenserie over het bijbelboek Esther. Van de inhoud van die preken herinner ik me hoegenaamd niets. Dat ik zo geboeid werd zal dan ook voornamelijk te maken hebben met het boek Esther zelf. Een oosters hof met een absoluut heerser, een sluwe raadgever en een mooie buitenlandse prinses: alle ingrediënten voor een avontuurlijk en sprookjesachtig verhaal à la Duizend en een nacht zijn aanwezig. Net als in Hooglied.

Deze preken ademden in de Statenvertaling (sv). Ik kan dan ook niet over de ‘nieuwe’ bijbels schrijven zonder deze vertaling er eerst bij te pakken. ‘Een zeer schoon en bovenmate treffelijk lied’ geven de kanttekeningen als weergave van de Hebreeuwse naam Lied der Liederen. De naam Hooglied werd overgenomen van Luthers Das Hohelied Salomo. Daar klinkt Hochzeit in door, bruiloft.

Voor de Statenvertalers was het glashelder hoe men Hooglied diende te lezen, blijkt uit de inleiding. Het ging om een bruiloft tussen Christus en de kerk, ‘onder het voorbeeld van Salomo en zijn bruid’. Een dubbele, laat staan dubbelzinnige lezing was voor de Statenvertalers een onmogelijkheid. De rabbijnen wilden dat niemand dit boek zou lezen totdat hij (van zij is nog geen sprake) dertig jaar

[p. 21]

zou zijn. ‘Superstitie’, volgens de Statenvertalers, hoewel ook zij moeten toegeven: ‘de diepgrondige redenen en zaken die in dezelve staan en verhandeld worden, vereisen een mannelijk, gezet en welgeoefend verstand, alsook een gematigd en geheiligd gemoed, gans noodwendig om de diepe verborgenheden die daarin staan, grondig te begrijpen.’

Zo'n geestelijke opvatting van Hooglied houdt in dat het hele boek, tot in de details, in deze trant gelezen wordt. Zo zijn de vrienden van de bruidegom de profeten, apostelen en niet te vergeten de ‘getrouwe predikanten’; de speelmaagden zijn de belijders van de ware religie. De bruid is zwart omdat ze verdrukt, vervolgd en verscheurd is; lieflijk is ze, omdat ze geliefd is. Zoals ze ook schoon is, omdat ze Christus' schoonheid ontvangt. Dat alles geheel volgens de theologie van de Reformatie.

Het mooie van zo'n consequent volgehouden hermeneuse is dat de Statenvertalers niet uit kuisheid terugschrikken voor de meer expliciete beelden van Hooglied. De meeste dominees uit mijn jeugd deden dat wel. Ik kan me wel preken herinneren over de appelboom, maar niet over de borsten van de bruid. Terwijl het hier essentiële lichaamsdelen betreft. Het zijn immers de boeken van het Oude en Nieuwe Testament, waaruit de gemeente gevoed wordt! Een ander voorbeeld: het zinnetje ‘ook groent onze bedstede’ (1:16) wordt zo verstaan ‘dat er dagelijks vele kinderen in uw gemeente geboren worden’. De connotatie van vruchtbaarheid wordt hier volledig herkend, en slechts naar een geestelijk plan verheven.

De vondsten zijn prachtig, maar de volkomen vanzelfsprekendheid van deze allegorese werkt voor een moderne lezer vervreemdend. Toch staat de interpretatie van de Statenvertaling niet op zichzelf. De vergeestelijking van Hooglied staat in een oude traditie. Allegorese was vanaf de vroege kerk een volstrekt geaccepteerde manier van lezen. Eeuwenlang vormde het dé manier om de soms duistere gedeelten van het Oude Testament te kunnen verklaren.

Op haar beurt leunde de christelijke interpretatie op de joodse uitleg van Hooglied. Het is zelfs uitsluitend dankzij de ‘hogere’ lezing van Hooglied dat dit boekje niet verloren is gegaan, maar in de joodse én christelijke canon werd opgenomen. Zo kon het, behalve de prediking bezielen, eeuwenlang een inspiratiebron vormen voor muziek, schilderkunst en literatuur. Tot in het openingskoor van de Matthäuspassion zijn de dochters van Jeruzalem terug te vinden.

De allegorische uitleg van Hooglied begon pas te verzwakken in de moderne tijd, toen nieuwe methoden van bijbeluitleg zich ontplooiden. Daarmee ontstonden nieuwe kansen voor Hooglied. Zelfs de theologen kregen een afkeer van vergeestelijking. De jonge kandidaat in de theologie J.H. Gunning J.H. zn leverde in 1880 een eigen berijming van Hooglied en wees daarbij elke andere interpretatie

[p. 22]

dan een strikt letterlijke af. De allegorische interpretatie was volgens hem ‘eene verkrachting der menselijke rede’. Niettemin doet Gunnings versie sterk aan een negentiende-eeuws kerklied denken. ‘Zijn linkerarm omvat me / 't Van vreugde duizlend hoofd, / Zijn rechter drukt mij teeder - / O Koning! Wees geloofd! / Jeruzalem's dochters! 'k bezweer u, / Ei laat de liefde stil! / En doet haar niet ontwaken / Eer zij het zelve wil!’

Genoeg over theologie, terug naar de taal. Bij lezing van Hooglied in De Nieuwe Bijbelvertaling (nbv) en de Naardense Bijbel (nb) valt me direct het mediterrane karakter van het boek op. Vijgenbomen die op uitbotten staan, wijngaarden met jonge druifjes, granaatappels, een vleugje van wierook, mirre en andere welriekende specerijen: het is als een ochtendwandeling door de bedauwde heuvels rond de Middellandse Zee.

Mediterraan is ook de ongeremde manier waarop met beelden gespeeld wordt. ‘Ik ben zwart, doch lieflijk’, luidde het in de Statenvertaling. ‘Meisje van Jeruzalem, / donker ben ik, en mooi, / als de tenten van Kedar, / als het doek van Salomo's tenten’ zingt de nbv. En de nb: ‘zwart ben ik, maar prachtig, / dochters van Jeruzalem! - / als de tenten uit Kedar, / als Salomo's tapijten’. Tanden met schapen vergelijken: een Nederlander zou er niet opkomen, maar de oosterling wordt lyrisch. ‘Je tanden zijn als witte schapen: / klaar voor de scheerder / komen ze twee aan twee uit het water, / er ontbreekt er niet een’ (4:2, nbv).

Typisch voor het Nabije Oosten is ook hoe temperamentvol het boek is. Het springt heen en weer tussen verlangen en schuchterheid, van verdriet naar trots, om via wanhoop te eindigen in extase.

Het Nederlands van de Statenvertaling volgt het Hebreeuws op de voet. Dat komt in vertaling het ‘exotische’ van de tekst ten goede. Wie zou niet in vervoering raken bij deze sleutelpassage uit hoofdstuk 5:

Mijn Liefste trok zijn hand van het gat der deur, en mijn ingewand werd ontroerd om Zijnentwil. Ik stond op om mijn Liefste open te doen; en mijn handen drupten van mirre en mijn vingers van vloeiende mirre, op de handvaten des slots. Ik deed mijn Liefste open, maar mijn Liefste was geweken, Hij was doorgegaan; mijn ziel ging uit vanwege zijn spreken; ik zocht Hem, maar ik vond Hem niet; ik riep Hem, doch Hij antwoordde mij niet.

In De Nieuwe Bijbelvertaling (2004) klinkt Hooglied heel anders. ‘Zoet is de geur van je huid, / je naam is een kostbaar parfum. / Daarom houden de meisjes van jou. / Neem mij met je mee. Laten we rennen!’ (1:3, 4). De nbv had als uitgangspunt dat er goed, leesbaar en stijlvol Nederlands op tafel moest komen. Dat is gelukt, maar wel ten koste van de beeldenrijkdom van het Hebreeuws. Door de weerbarstigheid van de Statenvertaling werd ook iets opgeroepen van een andere,

[p. 23]

verborgen wereld. In De Nieuwe Bijbelvertaling is dat mysterie vervluchtigd. Het zal daarom niet meevallen om met de nbv in de hand nog een allegorische interpretatie vol te houden. De lichtvoetigheid van de nbv maakt Hooglied verstaanbaar als een compositie van oeroude en altijd weer nieuwe liefdesliedjes. Het is maar een klein stapje naar Judith Herzbergs 27 liefdesliedjes: ‘Ik ben donker verweerd / door de zon en de wind / maar kan het je wat schelen? (...) Ik ben zwart / maar toch zacht / als het doek / van de tenten / van bedoeïenen. // Dat ik zwart ben - / kan het je schelen?’

Opnieuw de passage uit hoofdstuk 5 (nbv:)

Mijn lief stak zijn hand naar binnen,
Een siddering trok door mij heen - om hem!
Toen sprang ik op, ik ging hem opendoen.
Mijn handen dropen van mirre,
mirre vloeide van mijn vingers
op de grendel van de deur.
En ik deed open voor mijn lief,
maar hij was weg,
mijn lief was weggegaan.
Een duizeling beving mij
toen ik zag dat hij er niet meer was.
Ik zocht hem, maar ik vond hem niet,
ik riep hem, maar hij antwoordde niet.

Dat klinkt minder duister en dreigend dan in de Statenvertaling. Niet minder mooi. Het is aardser. Het gaat ‘gewoon’ om een meisje en een jongen en ze mist hem verschrikkelijk. In die zin komt een moderne vertaling dichter bij Hooglied zoals het oorspronkelijk ontstaan zal zijn - zonder bijbedoeling.

De Naardense Bijbel, eveneens in 2004 verschenen, is een wonderlijk goed werkende vertaling. Hij barst van de archaïsmen en hebraïsmen - de brontekst wordt nog stranger gevolgd dan in de sv. Tegelijkertijd is de vertaling zo dartel als de liefste zelf: ‘de stem van mijn liefste! - / zie, daar komt hij, / springend over de bergen, huppelend over de heuvels; mijn liefste lijkt wel een gazel / of het bokje van een hinde’ (1:8).

Alleen al om die vindingrijkheid van de taal is Hooglied in de nb een verrukking om te lezen. Terwijl de liefste in de sv ‘blank en rood’ wordt genoemd (5:10), en in de nbv ‘glanst en schittert’, is hij volgens de nb ‘blinkend en blozend’. Of neem de aankondiging van de lente (het is altijd lente in Hooglied, zoals Sytze de Vries constateerde): ‘Want zie, de winter is vergangen; / de stortregen trok weg, is gegaan; / de bloemen laten zich zien op het land’ (1:11). Kijk naar de dans van de schone:

[p. 24]

‘Keer omme, keer om, meisje uit Sjoelam, / keer omme, keer om, wij kijken naar je!’ (7:1).

Vergeleken met de nbv heeft Hooglied in de Naardense Bijbel weer meer mysterie. ‘Wie is zij die daar neerblikt als de dageraad, - / schoon als de blanke maan, / stralend als de gloeiende zon, schrikwekkend ook als vliegende vaandels?’ Zo onaards huiveringwekkend kan schoonheid zijn.

Doordat de taal in de nb de kracht van het Hebreeuws mag behouden, krijgt Hooglied ook weer wat van het temperament terug, dat in de nbv verloren lijkt.

Mijn liefste
stak zijn hand door de kier
en mijn ingewanden
gingen om hem te keer;
toen stond ik op, ik, om voor mijn liefste open te doen;
ik deed open, ik, voor mijn liefste,
maar mijn liefste was afgedropen,
weggelopen;
en mijn ziel was al vertrokken toen hij sprak! -
ik zocht hem en ik vond hem niet,
ik riep hem en hij gaf mij geen antwoord.

‘mijn ziel was al vertrokken toen hij sprak! -’ Die hartverscheurende kracht van de liefde hoort bij het Hooglied.

Staat de Naardense Bijbel een allegorische interpretatie daarmee eerder toe dan de nbv? Dat is een interessante vraag. Om ook vandaag met kracht te blijven spreken heeft Hooglied geen hogere lezing nodig. Toch blijft het voor mij van betekenis dat de vaderen wanneer ze de Allerhoogste bezongen, naar de taal van de aardse liefde grepen. Het geeft - van beneden naar boven - vorm en hartstocht aan het geloof. Het geeft - van boven naar beneden - ook een hemelhoge waardering van de aardse liefde. Zo heeft God ook lief, schreef Franz Rosenzweig. Liefde kan niet zonder hartstocht. Gelijk in de hemel, alzo ook op de aarde.

Want liefde is sterk als de dood,
hard als de hel is hartstocht;
haar flitsen
zijn flitsen
van vuur, een vlam van de ene.