Liter. Jaargang 11

[p. 8]

Ton Lathouwers
Het gevecht met de Muur
Bij Fjodor Dostojewski (1821-1881), De gebroeders Karamazov (Bratja Karamazovy, 1879-1880)

In de roman De gebroeders Karamazov van Dostojewski komt een merkwaardige passage voor, waarin de monnik Zozima, de geestelijke leidsman van een van de broers, over zijn jonggestorven broertje Markel vertelt. Aanvankelijk een vervelend ettertje, maakt dit ventje op zijn ziekbed een innerlijke loutering door. Daar zegt hij ook iets wonderlijks over schuld en vergeving:

Jullie, blijde vogeltjes, jullie vogeltjes van God moeten mij ook vergeven, want ook tegenover jullie heb ik kwaad gedaan. Want Gods vreugde was toch overal om mij heen: de vogels, de bomen, de vlakten, de hemel. [...] Maar ik heb al dat schone helemaal niet eens opgemerkt. Ik sta schuldig tegenover hen allemaal. Maar ze zullen me immers allemaal vergeven. En precies daarin bestaat het paradijs (Deel i, zesde boek, 2a).

Het is inderdaad een merkwaardige passage. Een kind dat zich schuldig voelt, omdat het al het prachtige om hem heen niet heeft gezien. En dan die wonderlijke toevoeging: het paradijs is niet het nooit gefaald hebben, maar de vergeving en daardoor de terugkeer tot wat voorgoed verloren leek.

Er zijn bij Dostojewski veel passages te vinden, die dit dubbele gegeven aan de orde stellen: het verlies van de paradijservaring naast vergeving en wederopstanding. Het meest aangrijpend wordt dit vertolkt in een kort verhaal: ‘De droom van een belachelijk mens’ (1877). Daarin wordt beschreven hoe iemand, die overtuigd geraakt is van de zinloosheid van het bestaan en daarom van plan is zelfmoord te plegen, in zijn droom terechtkomt op een andere planeet. Daar heerst nog die paradijselijke toestand waarin alles gezien wordt met andere ogen en een ander hart, ongeveer op de wijze van Zozima's zojuist geciteerde jongere broertje. Hier, op die andere planeet, blijken de mensen nog niet de vruchten van de boom van kennis van goed en kwaad te hebben geproefd:

Kinderen van de zon, kinderen van hun eigen zon - wat waren zij schoon! Nooit zag ik op onze aarde zulk een schoonheid! Het leek mij onbegrijpelijk dat zij, die zoveel wisten, onze wetenschap niet kenden. Maar ik begreep spoedig, dat hun weten aangevuld en gevoed werd door een andere grond dan bij ons op aarde, en dat hun streven ook volkomen anders was. Zij streven niet

[p. 9]

naar een kennis van het leven zoals wij ernaar streven het te kennen, omdat hun leven al volmaakt was. Hun weten was dieper en hoger dan ons kennen. Wij zoeken te verklaren wat het leven is. Maar zij wisten, ook zonder dit kennen. En ik begreep dat, ofschoon ik hun weten niet kon verklaren. Zij wezen mij op hun bomen, en ik kon die mate van liefde niet begrijpen waarmee zij daarnaar keken.

Gaandeweg raken de mensen in deze paradijselijke toestand echter besmet door de ik-figuur. Die heeft gegeten van de boom van kennis van goed en kwaad en haalt hen nu over daarvan eveneens te proeven. Maar tot zijn ontzetting blijkt dit aardse paradijs dan te verkeren in zijn tegendeel.

Eenmaal ontwaakt uit zijn droom, beseft hij nochtans dat hij ‘van de heerlijkheid waarin zij leefden altijd een voorgevoel had gehad in de dromen van zijn hart en in de mijmeringen van zijn geest. En dat hij op deze aarde de ondergaande zon daarom nooit zonder tranen heeft kunnen aanschouwen.’ Nu ontdekt hij ook de innerlijke kracht om daarin weer te geloven, tegen alle argumenten van de logica in: ‘Ik hief de handen op en riep de eeuwige waarheid aan, ik riep niet eens, maar begon te wenen. Verrukking, mateloze verrukking hief mijn hele wezen omhoog.’ Een ommekeer heeft zich in hem voltrokken.

Als een rode draad loopt het geloof in het leven door het hele oeuvre van Dostojewski heen. En steeds zal hij blijven herhalen: de val in de schuld voltrekt zich omdat bewustzijn van leven belangrijker is geworden dan het leven zelf. In De gebroeders Karamazov is het een gesprek tussen Iwan met zijn jongere broer Aljosja, waarin dit duidelijk wordt gemaakt.

- (Aljosja) Ik geloof, dat alle mensen voor alles het leven op aarde moeten liefhebben.
- (Iwan) Het leven meer liefhebben dan de zin daarvan?
- (Aljosja) Inderdaad, de liefde gaat voor de logica, zoals gezegd. Beslist: eerst het leven liefhebben en pas daarna zul je de zin van het bestaan ontdekken. Dat is iets wat mij al lang voor ogen staat.

Aljosja verzekert zijn broer dat hij ervan overtuigd mag zijn hoe juist dán - alleen dán, - ‘al zijn innerlijke doden weer tot leven gewekt zullen worden, die misschien wel nooit echt gestorven zijn’.

Ook in de roman Misdaad en straf (1866), meestal verkeerd vertaald als Schuld en boete, is dit het grondthema. De jonge intellectueel Raskolnikov begaat een dubbele moord. In de roman wordt aangetoond hoe hij tot zijn daad komt: hij is in zijn denken verstrikt geraakt. Het is het hoertje Sonia dat hem tenslotte de ogen opent. Allereerst leert zij hem te knielen, tegen de aarde zijn schuld te be-

[p. 10]

kennen en die om vergeving te vragen. Sonia weet waar de redding ligt: wanneer Iwan haar probeert te laten zien hoe mislukt ook haar leven is, hoe uitzichtloos haar situatie is, leest zij onverwachts uit het evangelie de passage voor over de opwekking van Lazarus. Zij gelooft onvoorwaardelijk, ook in het wonder van de vergeving, zelfs waar er logischerwijs geen uitkomst meer mogelijk lijkt. Voor haar gaat de liefde eveneens voor de logica: het zijn haar liefde en haar geloof tegen alle evidenties in, die ook voor Raskolnikov ten slotte de ingang tot redding worden.

Aan het einde van de roman kunnen we dezelfde woorden lezen waarmee het verhaal ‘De droom van een belachelijk mens’ besloot: bewustzijn van leven is in de plaats gekomen van het leven zelf. Schuld is ook hier ten diepste: de val door het eten van de vrucht van de boom van kennis.

Voor Dostojewski openbaart zich het echte leven vooral in de vrijheid. Daaronder wordt door hem dan niet keuzevrijheid verstaan, die naar de overtuiging van Kierkegaard slechts een gevallen vrijheid is, maar - om opnieuw in termen van Kierkegaard te spreken - vrijheid als onbegrensde mogelijkheid. Ook de verlamming van deze vrijheid is voor Dostojewski het gevolg van het eten van de boom van kennis. Zijn eerste geladen roman, Herinneringen uit het ondergrondse (1864), is een apotheose van deze diepste vrijheid die ‘al onze klassificaties waardeloos maakt [...] en alle systemen en theorieën telkens weer doet kapseizen.’ In de romans Demonen (1872) en De idioot (1868) zijn het Kirillov en Hippolyt die nog liever zelfmoord plegen, wanneer dat de enige overgebleven mogelijkheid is om hun vrijheid tot uitdrukking te brengen, dan dat zij blijven voortbestaan in een leven dat uit deze vrijheid gevallen is. Diepste schuld is daarom voor Dostojewski ook: loochening van die diepste vrijheid.

De meest indringende passage over deze vrijheid vinden we aan het begin van de ‘Legende van de grootinquisiteur’ in De gebroeders Karamazov (1879-80). Daar laat Dostojewski Iwan spreken over een oude Russische legende: ‘De tocht van de Moeder Gods door het lijden’. Het is een verhaal dat, zo ontdekte ik later, zijn wortels heeft in een oude boeddhistische mythe: het afdalen van de bodhisattva Kuan Yin (letterlijk: ‘zij die luistert naar de noodkreten’) naar alle lijdenden. In de Russische legende daalt Kuan Yin af tot de diepste diepten om alles en allen te redden en stelt ze haar eigen heil uit totdat iedereen, zonder uitzondering, inderdaad gered is. In Dostojewski's gekerstende versie is het de Godsmoeder die afdaalt naar de hel, omdat ze eveneens weigert te aanvaarden dat er ook maar iemand uitgesloten blijft van verlossing. Het verhaal eindigt ermee dat de Godsmoeder ten slotte gedaan krijgt, dat de verschrikkingen van de hel elk jaar van Goede Vrijdag tot Pinksteren worden opgeheven en dat de lijdenden dan mogen delen in het geluk van de uitverkorenen.

[p. 11]

Een nogal pover resultaat, is misschien onze eerste reactie. Ze had daar geen genoegen mee moeten nemen. Dat is waar, maar daarmee zou het verhaal van zijn diepste strekking beroofd worden. Want het gaat er niet om dat de Moeder Gods het alleen doet, als een soort deus ex machina boven en buiten ons om. Dat zou te gemakkelijk zijn. Hier kan de kern van de ‘Legende van de grootinquisiteur’ ons verder helpen. Die kern ligt namelijk in de onthulling van de grootinquisiteur dat ‘de menselijke natuur welhaast geschapen lijkt met de fysieke onmogelijkheid om zich in de verschrikkelijkste momenten van het leven, momenten waarbij het gaat om de diepste, meest kwellende en meest fundamentele vragen, te houden aan de vrije beslissing van het eigen hart.’

Welnu, juist dit laatste doet de Godsmoeder in het verhaal dat Dostojewski aan het begin van de legende citeert. Zij weigert zich neer te leggen bij welke zogenaamde onherroepelijkheid dan ook. Zij weigert zelfs zich neer te leggen bij het door God uitgesproken laatste oordeel. En wat hier essentieel is: ze weigert dit uit grenzeloos mededogen. Voor haar vindt het echte laatste oordeel plaats in haar eigen hart, hier en nu. Ze aanvaardt de eindharmonie niet zolang er nog in een hel geleden wordt, wat men dan ook onder die hel mag verstaan. Ze daalt af tot die diepste diepten van die hel om allen te verlossen, ‘allen zonder uitzondering’, zoals Dostojewski het tot tweemaal toe nadrukkelijk stelt. Als een eenzame protagonist zet zij een eerste stap. Juist daar, waar menselijkerwijs geen hoop en geen mogelijkheid meer opengelaten lijken. Juist daar waar, zo staat het er letterlijk, ‘de hemel zwijgt en je alleen het geloof van je hart hebt.’ Daarna is het aan ons om precies diezelfde stap te zetten, hoe onmogelijk die ook lijkt.

Misschien kan de betekenis van deze vrijheid en van diepste schuld als loochening van deze vrijheid het beste geïllustreerd worden met een andere tekst van Dostojewski, en wel uit zijn eerdergenoemde roman Herinneringen uit het ondergrondse. De schrijver fulmineert daarin tegen onze neiging om te buigen en te capituleren voor muren: voor muren van evidenties, zekerheden, onherroepelijke uitspraken en onmogelijkheden. Dit is niet alleen de kern van deze roman, maar in feite van heel Dostojewski's werk, meer nog: van heel zijn leven. Hij schrijft: ‘Alsof zo'n stenen muur werkelijk een geruststelling betekent en inderdaad een vredesplan inhoudt. O, weergaloze kletspraat! Men kan immers alles begrijpen, alles inzien, alle onmogelijkheden en stenen muren en zich toch met geen enkele van die onmogelijkheden en stenen muren verzoenen.’

Dit citaat is mogelijk de helderste uitdrukking van de grond van zijn bestaan die de schrijver ons nagelaten heeft.

Citaten uit: M.A. Lathouwers, F.M. Dostojewski. Desclée de Brouwer, Brugge/Utrecht 1968.