Liter. Jaargang 10

[p. 21]

Johan Snel
Audens laatste gedichten

In 1974 verscheen postuum de bundel Thank You, Fog. De titel en tweederde van de inhoud waren al door Auden vastgesteld. Twee gedichten eruit zijn hier vertaald, waaronder Audens allerlaatste: ‘Archeology’, uit augustus 1973. Een paar weken later zou hij in een hotelkamer in Wenen aan een hartaanval overlijden, 66 jaar oud.

Wie zijn late werk leest, zo vanaf 1970, merkt dat Auden zijn vroege einde heeft voelen naderen. Zijn literaire testamenteur Edward Mendelson tekende uit de mond van Audens levensgezel Chester Kallman zelfs een soort haiku op, die Auden een dag of twee voor zijn dood had laten zien en, op Kallmans verzoek, weer had verscheurd. Het moeten zijn allerlaatste regels zijn geweest:

Nog is het leven hem lief,
maar o o o o wat hoopt hij
dat de goede God hem haalt.

Ook de postuum gepubliceerde bundel staat in het teken van zijn afscheid. De laatste gedichten bevatten haast letterlijk zijn laatste gedachten, zijn geestelijke testament. ‘A Thanksgiving’ is een eerbetoon aan zijn grote literaire voorbeelden - in het rijtje ontbreekt opvallend genoeg T.S. Eliot - en ‘Archeology’ vat nog eens de thematiek van zijn latere jaren samen.

‘A Thanksgiving’ moet geschreven zijn in mei 1973, kort na zijn terugkeer in Kirchstetten, een kerkdorpje in Oostenrijk. Hier had hij in 1958 een huisje gekocht dat de laatste vijftien jaar van zijn leven diende als zomerverblijf en de enige woning was die hij ooit heeft bezeten. Vooral hier legde hij zich toe op schrijven, terwijl hij zijn winters in zijn appartement in New York doorbracht en zich bezighield met ander werk, zoals het geven van lezingen. Hij voelde zich in het landelijke kerkdorp meer thuis dan waar ook en zijn woning in het groen had hij in 1962 al bezongen in het gedicht ‘Thanksgiving for a Habitat’. Ook hierin bekent hij verknocht te zijn geraakt aan de landelijke streek in Oostenrijk. Auden nam in Kirchstetten deel aan het dorpsleven, kerkte bij de pastoor en hobbelde mee in de processies. Naar eigen wens ligt hij ook hier op het kerkhof begraven.

De terugblik op zijn leven in ‘A Thanksgiving’ is naar het voorbeeld van Goethe. Met zijn afwisseling van jamben en amfibrachen imiteert Auden zelfs vorm en metrum van Goethes gedicht ‘Gegenwart’. Wat hem ook in Goethe aan-

[p. 22]

spreekt is dat die enkel kon ‘gissen’ - net als de archeoloog in het gedicht ‘Archeology’. Hij is daarmee de antipode van Newton, die voor de positivistische wetenschap staat.

De archeoloog en Goethe - levenslang op zoek naar een alternatieve natuurwetenschap - verbeelden Audens eigen vorm van kennistheorie. Net als geloven is gissen gebaseerd op vertrouwen, een persoonlijke betrokkenheid, een empathische, intiemere vorm van weten. Alleen met empathie kun je ‘weten’ dat de doden in hun mythen echt ergens uitdrukking aan gaven en dat onze eigen riten echt ergens naar verwijzen.

Verder bevat het gedicht ‘A Thanksgiving’ de beroemde regels over Hitler en Stalin die de dichter ‘dwongen te denken aan God’. Die is een prachtig aforisme, zoals beide gedichten in feite een aaneenschakeling van aforismen zijn. Dat hangt weer nauw samen met de gekozen vorm: de gedichten passen namelijk in de haikubeweging die in Amerika medio jaren zestig om zich heen greep en waaraan Auden gretig meedeed. ‘A Thanksgiving’ mag dan schatplichtig zijn aan Goethe, de coupletten zijn tegelijk volmaakte lange haiku's, de variant met 23 lettergrepen, verdeeld over regels van 7/9/7. De standaardvorm van de lange haiku telt maximaal 17 lettergrepen, verdeeld over regels van 5/7/5. Deze vorm gaat schuil achter ‘Archeology’. De coupletten van dit gedicht zijn telkens 18 of zelfs 19 lettergrepen lang - al had Auden zo zijn manier om anders te tellen - en de regellengte varieert sterk. In de vertaling worden vorm en metrum zoveel mogelijk gevolgd.

Audens taal is onnavolgbaar. De twee gedichten samen tellen bijvoorbeeld een tiental niet-bestaande werkwoorden. In het eerste gedicht is Horatius ‘beeking’ - wat klinkt als een ongewone variant van ‘basking’ (zich koesterend). Dat kan natuurlijk, ook qua betekenis, maar zelfs exegeet John Fuller (W.H. Auden. A Commentary) verbaast zich. Zelf vermoed ik een audeneske woordspeling op ‘beekeeper’ en ‘bee queen’ - waardoor Horatius' genoeglijke landleven in Tivoli verbeeld wordt als dat van een ‘bijenkoning’.

In ‘Archeology’ is de menselijke geschiedenis een aaneenrijging van dwaasheden, al kan de eenzame mens weet hebben van het goede en er in riten zelfs deel aan hebben. Daarbij denkt Auden vooral aan de liturgie en de grote traditie. Zelf kerkte hij vanaf 1971 in New York russisch-orthodox, omdat de liturgische vernieuwing bij zijn eigen episcopaalse kerk hem tegenstond.

In zijn laatste zomer in Kirchstetten schrijft Auden nog vijf haiku's. Het zijn aanvullingen op een autobiografisch zelfportret, het gedicht ‘Profile’ van zeven jaar eerder - en bij dat gedicht staan ze dan ook in het verzameld werk. De vijfde haiku zou de bekroning van ‘Archeology’ kunnen zijn en is, waarschijnlijk zelfs bewust, Audens finale credo:

God heeft hij nooit gezien,
maar een paar keer, gelooft hij,
hoorde hij Hem.