Liter. Jaargang 10

[p. 63]

Siebelink [1]

Jan Siebelink heeft iets met Psalm 119, dat kan de vele lezers van Knielen op een bed violen niet zijn ontgaan. Siebelink heeft echter al veel langer iets met die psalm. Al in het verhaal ‘Kip’ in zijn vroege verhalenbundel Weerloos (1978) komt die voor. De ik in dit verhaal, een bijna veertigjarige bankmedewerker met een ziekelijke vrouw en een zoontje, leert voor het praktijkdiploma Boekhouden, want ‘anders kan ik geen promotie maken’. Hij heeft van zijn vader de liefde voor planten en bloemen meegekregen. Bij hem bloeit alles, van het vroegste voorjaar tot diep in de herfst. Op een dag laat zijn buurman zijn hele tuin beleggen met gewassen grinttegels en plaatst een kippenhok. De ik ziet ‘een kip, volwassen en wit glanzend. Ze past precies in het hok. Ze kan zich niet wenden of keren. Ze knippert met de ogen, ze houdt haar kop schuin, ik zie de flauwe kromming van haar nek... Het is alsof ik in volle vaart tegen een onzichtbare draad ben opgelopen die mijn lichaam doet vooroverknakken. Ik kan geen adem meer krijgen. Hevig zwetend sta ik voor het raam op mijn kamer’(p. 42). Een buitenproportionele reactie op zoiets gewoons als een kippenhok, zou je zeggen.

De flashback die volgt verklaart veel en zit bovendien vol met bekende Siebelink-ingrediënten: een vader die het beloofde cadeau niet klaar heeft (‘Op die man kun je nooit aan', zei moeder’) maar wel zijn jarige zoon ‘Dat 's Heeren zegen op u daal’ toezingt, een kwekerij, een Christusbeeld. Het cadeau voor de dertienjarige is een kippenhok met een forse witte kip. Eerst vindt de jongen het een belachelijk geschenk, maar dat verandert: ‘Op haar concentreerden zich alle geheimzinnige, onbegrijpelijke gedachten, alle onbestemde zinnelijkheid van een jongen van dertien jaar.’ De kip zit op de schouder van de jongen, haar warme lijf tegen hem aangedrukt en dat geeft hem een seksuele ervaring. Hij voelt zich schuldig: ‘Ik had de dood verdiend. Ik verdiende in de buitenste duisternis te worden geworpen...’ En dan duikt Psalm 119 op als de jongen op zondag zegt: ‘Ik wil proberen om de volgende week alle 88 verzen van Psalm 119 uit het hoofd op te zeggen.’ Die zondag zal een keerpunt in zijn leven worden: ‘Na volgende week zondag, had ik mij voorgenomen, zal ik mijzelf niet meer bevredigen. Als het mij lukte de langste psalm, die de Heere aan zijn volk gegeven heeft, in zijn geheel uit het hoofd op te zeggen, in het juiste tempo, zou alle schuld gedelgd zijn. Een leven van zuiverheid zou volgen.’ Een bizarre week volgt: ‘Ik ging naar de kip. Ik onaneerde. Ik repeteerde. En in het licht van de waarheid bedroog ik mijn ouders. Ik deed of ik naar school ging, maar via achtertuinen kwam ik ongemerkt bij de kip en hield mij daar schuil tot ik weer ongeveer thuis kon zijn. Want zonder kip ging het niet. Dan bleef ik bij elke regel haken.’ Op vrijdag haalt hij de allerlaatste regel, ‘Want hij volhardt naar uw geboôn te horen’, en op zondagmorgen wil hij zijn ‘project’ afronden: ‘Nog één keer zou ik het opzeggen, nog één keer zou ik mij bevredigen. Dan zou ik die grens overschrijden waar weke wellust overgaat in religieuze vervoering.’ De psalm wordt nooit opgezegd... de kip ligt dood, met afgesneden kop, in het hok.

Na deze lange flashback loopt het ook met de kip van de buurman slecht af: die wordt gestolen en alleen de kop ligt nog in het hok.

Siebelink heeft nog steeds iets met Psalm 119. In Knielen op een bed violen wordt elk van de zeven afdelingen van het boek voorafgegaan door een couplet in de berijming van 1773. Ook

[p. 64]

verder speelt de psalm op tal van plaatsen in de roman een rol. Zoon Ruben brengt vader Hans Sievez in verlegenheid door heel Psalm 119 op te willen zeggen (waar hebben we dat voornemen eerder gehoord...). Dat vindt zelfs Hans te veel van het goede, alsof dergelijk mensenwerk Gode welgevallig zou zijn. Bij een bijeenkomst in een stationsrestauratie is het weer dezelfde psalm die wordt gelezen. Oefenaar Steffen begint bij zijn afsluiting van een toch al zeer langdurige huisgodsdienst eens aan Psalm 119 en blijft maar doorzingen: ‘Misschien hield dat zingen nooit meer op, zou Steffen blijven zingen tot het einde der aarde, zou hij zingend opvaren ten hemel.’ Steffen komt tot het zevende couplet, en als Margje vraagt waar die zeven coupletten toch voor nodig zijn, want ‘[...] dat heb ik van mijn leven nog niet meegemaakt’, bestraft Steffen haar: ‘Ik probeer u vol te zingen, maar u moet eerst leeg gebeden zijn’ (p. 307-308).

Psalm 119 lijkt zowel in het verhaal ‘Kip’ als in Knielen op een bed violen een symbooltekst te zijn voor het menselijk tekortschieten, voor de menselijke schuld. Zelfs de structuur van de hele roman weerspiegelt dat: Knielen op een bed violen heeft 84 hoofdstukken. Dat zijn bijna alle 88 psalmverzen. Maar niet helemaal.

Siebelink [2]

Toute narration tend au théatre. Jan Siebelink citeert Julien Green in het motto van zijn eerste grote huwelijksroman, De herfst zal schitterend zijn (1980). Vertellen, romanschrijven, heeft voor Siebelink raakvlakken met toneel, met theater. Voor beide kunstvormen gaat immers op wat W.G. van de Hulst ooit schreef: ‘vertellen is laten zien.’ Niet alleen in het motto, ook op veel andere plaatsen in de roman komen verwijzingen voor naar toneel. Neem bijvoorbeeld de proloog, die eindigt met: Leeg toneel. Dan begint de roman in vijf delen, opgebouwd als een klassieke tragedie dus.

Ook in Knielen op een bed violen speelt toneel een rol. Maar het boek begint vooral filmisch. Scenisch vertellen, met veel aandacht voor de visuele details, is een vast element van Siebelinks schrijfstijl. De ‘filmcamera’ begint bij de Duitse grens, waar het veen is als ‘een grijze streep aan de horizon’ en komt via een close-up van het veen, ‘een lagunenlandschap met riet, watergoten en drijvende eilanden’, uit bij de eerste plaats van handeling: het plein van de lagere school in Lathum.

Nu is het structureren van een verhaal als een toneelstuk en scenisch vertellen niet spectaculair. Het zijn technieken die Siebelink niet als enige hanteert. Er is echter in Knielen op een bed violen meer aan de hand als het gaat om toneel. Het krijgt in deze roman een functie die niet zo makkelijk te duiden is. Toneelspelen is een karaktereigenschap van personages, van hoofdpersoon Hans en de religieuze leiders van wie hij steeds afhankelijker raakt. Nu is toneelspelen in de volksmond weliswaar een vorm van ‘faken’, maar je kunt het ook omschrijven als ‘oprecht veinzen’, met dank aan Frans Kellendonk voor de term. Een zekere vorm van dubbelzinnigheid is inherent aan toneelspelen: iemands rol is niet iemands leven, het gespeelde personage valt nooit samen met de speler. Diezelfde dubbelzinnigheid klinkt door in Knielen op een bed violen. Hans Sievez, de tuinder en de toneelspeler, Hans Sievez de

[p. 65]

strenggelovige die een allesbepalend visioen heeft gehad. Wie is Hans Sievez nou echt, wanneer is Hans Sievez echt en wanneer speelt hij toneel? Dat is de vraag die Siebelink stelt. Tenminste, dat is wat ik in de roman lees.

Meteen in het eerste hoofdstuk al wordt Hans Sievez beschreven als een toneelspeler, een entertainer. Op het schoolplein van Lathum heeft hij zijn vaste hoekje en daar voert hij zijn acts uit, aangemoedigd door de meester die vanuit de verte bemoedigend zijn hand opsteekt. Over Hans wordt gezegd: ‘Toneelspelen zat hem in het bloed’, en ‘Een nar, die Hans Sievez, een kermisklant. Opvallen, gek doen’ (p. 20). In De overkant van de rivier heeft Simon Puyman een vergelijkbare rol. Hij is de komiek van de familie, in ieder geval vóór zijn bekering.

Als Hans in Den Haag aan zijn leertijd bezig is, spreekt Jozef Mieras hem aan op dat toneelspelen. Jozef komt op Hans af als ‘Een hemelse gedaante, onder de wijde capuchon vol natte kalkvlekken, kalkspetters op zijn gezicht, een pafferige engel, even geland op deze tuinderij.’ Hij berispt Hans: ‘Gekkigheid uithalen, dat kun jij. Spelen dat je iemand anders bent en iedereen trapt erin. [...] Vermommen, vermommen en nog eens. Maar je verbergt daarmee ook iets. Je wilt niet jezelf zijn...’ (p. 81). Hier krijgt toneelspelen een negatieve lading. Jozef Mieras lijkt zich hier een moreel gezag over Hans te verwerven. Hij wordt vergeleken met een - weliswaar te dikke - engel, een gezant van hogerhand. Wellicht verklaart dit iets van Hans' latere onvermogen om zich te onttrekken aan Jozef Mieras en zijn dwingende medegelovigen.

Hans is niet de enige die toneel speelt. Als de dienst beschreven wordt waarin de waarachtigheid van Hans' visioen wordt getoetst, tekent Siebelink de voorgangers als toneelspelers. Ze komen ‘het toneel op’. ‘Ze moesten tevoren nauwgezet hebben overlegd hoe ze dit zouden afspelen, de rollen verdeeld, de bijbehorende gebaren van prediker en kerkenraadslid hebben ingestudeerd’ (p. 193). Iets verder op die bladzij herinnert Hans zich het schoolplein van Lathum en de meester die hem prees.

Verderop in het verhaal beschrijft Siebelink het eerste bezoek van de ouders van Rubens verloofde. Vader Hans, al ernstig ziek en verzwakt, staat aan tafel geïnspireerd te getuigen: ‘Hij sprak. Niet nerveus, niet prekerig, niet nuffig zijn vingers verstrengelend. [...] Hans wist dat hij sprak als zijn meest begaafde medebroeders. Hij voelde zich voor het eerst hun gelijke. Alles om hem heen was door de Onzienlijke, hier aanwezig, aangeraakt. Hij kon nauwelijks op zijn benen blijven staan.’ Margje denkt bij dit optreden aan de Hans van vroeger die zijn acts voorbereidt, ‘op het schoolplein in Lathum zwarte doeken voor zich uitspreidend, nog andere doeken te voorschijn trekkend, kleurige, uit een lor van een boodschappentas [...]’ (p. 405).

Prediker en toneelspeler, in Knielen op een bed violen liggen ze voor Hans Sievez en zijn ‘broeders’ vlak naast elkaar. Maar onbeantwoord blijft de vraag die Jozef Mieras aan Hans stelt na een uitje in Scheveningen waarbij Hans nogal uit de band was gesprongen: ‘Toonde je daar je ware gezicht?’

Hennie Walgemoed