Liter. Jaargang 10

[p. 67]

Gekozen en vertaald door Arend Smilde
De Lewis Letters 1
Leesbeest in de loopgraaf: vier brieven aan Arthur Greeves, februari-juni 1918

In de loop van 2007 zal het derde en laatste deel verschijnen van de Collected Letters van C.S. Lewis. Om iets te laten zien van het vele moois dat deze uitgave van driemaal een dikke duizend pagina's bevat, presenteert Lewis-vertaler Arend Smilde in Liter regelmatig een selectie van een of meer complete brieven in vertaling.

*

Heel veel lezen: wordt een mens daar nu wereldwijs of wereldvreemd van? We zullen een geval bekijken. C.S. Lewis (1898-1963) was wat je zou kunnen noemen een mega-lezer: iemand die kennelijk geschapen is met een razendsnel en onvermoeibaar absorptievermogen voor alles wat maar enigszins leesbaar is. Hij had daarbij een voorkeur voor het verleden boven het heden, voor poëzie boven proza, en voor fantasie boven feiten. Dat dit alles een eigenaardige verhouding tot de actualiteit meebracht is bijvoorbeeld te zien aan een passage in zijn autobiografie, Surprised by Joy (1955, Nederlands: Verrast door Vreugde). In hoofdstuk xii noemt hij aan het einde heel kort zijn ervaringen als frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog. Tot slot vertelt hij dan welke gedachte door hem heen ging toen hij de eerste kogel hoorde fluiten: ‘Dit is Oorlog. Dit is waarover Homerus schreef.’ Een zo letterkundige houding tegenover zaken van leven en dood verdient aandacht - meer aandacht dan Lewis eraan schonk in zijn autobiografie. Daarom volgt nu een aanvullend getuigenis in de vorm van vier achtereenvolgende brieven die C.S. (‘Jack’) Lewis in het voorjaar van 1918 schreef aan zijn beste vriend uit die dagen, Arthur Greeves.^1.

Precies op zijn negentiende verjaardag, 29 november 1917, was Lewis als tweede luitenant in het Britse leger aan het front in Noord-Frankrijk gearriveerd. Twee maanden later lag hij met ‘loopgravenkoorts’ in een veldhospitaal; daar schreef hij de eerste van deze vier brieven. Begin maart 1918 moest hij weer naar het front, waar korte tijd later het grote Duitse voorjaarsoffensief begon. Half april raakte hij in de buurt van Arras gewond door een paar (Engelse) granaatscherven en belandde opnieuw in een veldhospitaal. Daar schreef hij ruim een maand later de tweede brief. Vervolgens werd hij naar een ziekenhuis in Londen overgebracht, waar hij de derde en de vierde brief schreef. Voordat hij goed en wel was hersteld, was de oorlog afgelopen.

1. Lewis had in 1914 kennisgemaakt met de drie jaar oudere Arthur Greeves in hun beider geboorteplaats Belfast. Alle bewaarde brieven van ‘Jack’ aan Arthur werden in 1979 gepubliceerd onder de titel They Stand Together en in de jaren 2000-2007 in de drie delen Collected Letters van C.S. Lewis, beide edities bezorgd door Walter Hooper.

[p. 68]

Het is geen indrukwekkende staat van militaire dienst. Toch heeft Lewis, voor zover na te gaan, genoeg van de misère en de verschrikking van de loopgravenoorlog ervaren, en vóór die ervaringen lang genoeg met het vooruitzicht ervan geleefd, om verbazing te wekken met zijn afstandelijke houding. Het is duidelijk dat die houding minstens voor een deel verband hield met zijn toen al extreme belezenheid. Ook naderhand beschouwde hij de oorlog nauwelijks anders dan als verloren tijd, hij ging snel en ijverig aan de studie, wierp zich als dichter op maar nooit als War Poet, en was absoluut niet van mening dat de schoonheid haar gezicht had verbrand.

Godsvertrouwen, christelijk of anderszins, kwam hier niet aan te pas bij de jong-volwassen Lewis. Wel is een van de interessante dingen in deze brieven nu juist dat hij melding maakt van de eerste scheurtjes die hij zag ontstaan in zijn atheïstische wereld- en levensbeschouwing. Het is alsof hij tegelijk wereldvreemder en wereldwijzer werd - wat misschien ook wel het meest voor de hand liggende gevolg is van veel lezen.

[No. 10 British Red Cross Hospital, Le Tréport,
21 februari 1918]

Geliefde Galahad,^2.

Dat jouw vorige brief niet eerder werd beantwoord heeft twee redenen: 1. dat mijn vorige brief kennelijk de jouwe kruiste zodat ik dacht dat jij iets had om over door te gaan; 2. toen ik onlangs inderdaad was begonnen jou te schrijven, riep mij plotseling de plicht om allereerst Monsieur mon père te schrijven. Je ziet, het is je eigen goede raad die jou opbreekt!

Ik zal me snel van de onnoemelijk oninteressante kwestie van mijn welstand afmaken - ik ben weer op, en gisteren ging ik voor het eerst naar buiten. Ik krijg zelfs de bibbers als ik me afvraag hoe lang ik hier nog blijven mag - maar ik zou natuurlijk het geluk kunnen hebben dat ik weer een terugval krijg; al betwijfel ik dit, de goden haten mij - wat ook niet vreemd is gezien mijn gebruikelijke houding tegenover hen.

Het landschap hier, zover ik het gisteren wandelend kon zien, valt me helemaal niet tegen. Ik probeerde vergeefs op een weg te komen die naar de rotskust en de zee zou voeren, maar het ging als met dat huis in Alice in Wonderland, ze bleven me ontwijken. Maar ik kwam wel in een heel aardig dorpje terecht; de meeste huizen daar hebben muren van klei, wat een prachtige kleur geeft, en zijn zeer bouwvallig. Op alle daken liggen oude pannen en je hebt er een heleboel stenen crucifixen, met offertjes van gras en kralen & dingetjes erbij. Het katho-

2. De bijnaam ‘Galahad’ voor Arthur Greeves raakte, na drie jaar veelvuldig gebruik, in de loop van 1918 in onbruik. Galahad of Galaät is in de middeleeuwse Arthurlegenden het type van de ideale ridder, de volkomen rechtschapen jongeman met een zo zuivere levenswandel dat hij als enige bij machte is de Graal te verwerven.

[p. 69]

C.S. Lewis aan Arthur Greeves, 21 februari 1918 (fragment).

[p. 70]

lieke christendom is beslist schilderachtiger dan het puriteinse. Maar wat mij het meest beviel was een oude graanschuur met onder de dakrand een soort van schietsleufjes waardoor je haver of graan, of wat het ook was, naar buiten zag steken: dat gaf een indruk alsof het daarbinnen barstensvol zat, en het was op een of andere manier heel kneuterig en vertrouwd. Er zijn daar ook overal duiven, gehuisvest in duiventillen van het echte oude soort zoals je dat op plaatjes ziet. Nog iets leuks waren de boomgaarden, waar je langs het lichte gras tussen de boomstammen door kon kijken - net als bij ons in het bos net voorbij en boven de valse hond. Wandelend door dat slaperige landschap moest ik weer denken aan de tijd in Bookham^3. - wat een paradijs van rust en van kalm gevolgde interesses dat was, met onze wekelijkse brieven, zo vol leven en altijd met nieuwe ideeën aan de gang.

Ik had tot voor jouw laatste brief niet goed begrepen dat jij vanuit je huidige vrijheid met een soort afgrijzen moet terugkijken op de tijd toen je naar de stad moest. Toch konden we soms een minuut of wat ‘echt praten’ in dat morsige oude kantoor - waar ik me overigens, met een slaapbank in een hoek, nu haast onvoorstelbaar luxueus gehuisvest zou voelen - stel je voor: met vensters, en een open haard.

Ik verlang ernaar die oude Engelse verhalen^4. van jou te zien. Dit is voor mij ook het soort boeken dat ik liever tweedehands opduikel dan ze zomaar gloednieuw in de winkel te kopen. Als ze, wat ik uit jouw beschrijving opmaak, last van dunheid hebben, kun je ze dan niet samen laten inbinden in een mooie, voorname, sterke halfleren band? De juffrouw bij Ovenell, aan de Broad Street in Oxford, verzekerde mij dat ze wel iets moois kunnen maken van dit soort bindwerk. Jij, voorzichtige ziel, zal het nooit willen riskeren, maar volgens mij is er geen enkel risico als je het met instructies opstuurt. Zij begrijpt je wel en een goede winkel als Ovenell zal het zeker met smaak doen. Als het bij de stijl van het boek past kun je ook nog goud op snee aan de bovenkant krijgen.

Ik zie reikhalzend uit naar je bericht of er nog een andere editie bestaat van de Short History van Green^5. - maar ik ben bang van niet. Ik heb zin in geschiedenis lezen, ik weet niet hoe het komt. Tussen haakjes, ik moet je de ‘Autobiografie’ van Cellini aanbevelen, waarin ik nu op driekwart ben. Ik neem aan dat je weet wie dat was - een Florentijnse ontwerper, geboren in 1500. Het boek heeft de pretentie een nuchtere ‘levensbeschrijving’ te zijn, maar dit lijkt me bijna onmogelijk. Zijn leven is dat van een romanfiguur bij Dumas: hij wordt geregeld op straat aangevallen door vijf of zes mannen die hij dan allemaal doodt of verwondt of wegjaagt; hij wordt opgesloten in een kasteel (met een ‘kastelein’, een krankzinnige die denkt dat hij een vleermuis is) en doet een prachtige ontsnapping - natuurlijk langs een koord van aaneengeknoopte lakens. Hij gaat met een tovenaar uit tove-

3. Het dorpje Great Bookham in Surrey, Zuid-Engeland, waar Lewis in de jaren 1914-1917 bij een privé-leraar in de kost was.

4. Engels: romances, een woord waarin de middeleeuwse betekenis van het woord ‘roman’ bewaard bleef: een verhaal over wonderbaarlijke avonturen.

5. J.R. Green, A Short History of the English People (1874).

[p. 71]

ren in de ruïnes van het Colosseum en als de tovenaar ‘meer dan twee uur bezweringen had uitgesproken, begonnen er duizenden geesten tevoorschijn te komen’ die dan het hele amfitheater vullen en binnen de toverkring dreigen te komen. En wat jou misschien het meest zou aanspreken is de achtergrond van grote historische figuren die optreden als zijn begunstigers - twee pausen, kardinalen uit Frankrijk en Italië, Lorenzo & Cosimo de' Medici, de koning van Frankrijk en zijn machtige, wraakgierige maîtresse Madame d'Etamples, de keizer. Het lijkt een grootse historische roman met als extra attractie dat het, tenminste grotendeels, echt gebeurd is; wat heb ik een zin om het in het Italiaans te lezen als (ja, als) ik weer terug in het gewone leven ben. Het is ook een goed geval van Everyman: dun en knisperig papier, lettertype van precies een prettig formaat & grotere marges dan gewoonlijk - een heel plezierige bladspiegel. Maar ik zou hierover kunnen blijven praten. Ik zou je heel erg sterk willen aanbevelen dit in handen te krijgen, want uit historisch oogpunt zal het jou misschien nog meer aanspreken dan mij. Op één plaats komt even, heel kort weliswaar, jouw geaardheid^6. ter sprake en het is van tijd tot tijd op ‘die manier’ interessant. Ik verwacht dat je dit onderwerp nu spuugzat bent!

Het eerste Johnson-deel^7. is gearriveerd en ik ben erin begonnen. Ook heb ik tussen de stapels rotzooi in dit hospitaal de ‘Incredible Adventures’ van Blackwood^8. gevonden, en een verfomfaaid boekje met wat van Tennyson. Van eerstgenoemde heb ik 2 verhalen gelezen, uitstekend in zijn stijl maar tijdverspilling voor mij, vind ik, in deze kostbare dagen. Van Tennyson kan ik ook nooit heel enthousiast worden. Ik begin vanavond in ‘Middlemarch’ van G. Eliot. Dus je ziet, ik heb hier een prinsheerlijk leventje. Schrijf wel snel terug of ik ga me verwaarloosd voelen.

Groeten,

Jack

6. Arthur was homoseksueel.

7. Waarschijnlijk het eerste deel van de biografie van Samuel Johnson (1709-1783) door James Boswell; een paar brieven eerder was hij met deel 2 bezig. Het was zeker niet de eerste keer dat hij dit las.

8. Algernon Henry Blackwood (1869-1951), Incredible Adventures (1914).

[Liverpool Merchants Mobile Hospital, Étaples,
23 mei 1918]

Beste Arthur,

Ik was heel blij vandaag jouw antwoordbrief te ontvangen want dit is het eerste ‘antwoord’ in lange tijd - toegegeven, door mijn eigen nalatigheid.

Jouw kritiek op mijn ‘Literary Supplement’-brief^9. vond ik zeer terecht, maar ik moet twee redenen noemen waarom ik ertoe kwam in die stijl te schrijven. Ten eerste was ik nogal gepikeerd door jouw ongefundeerde idee dat ik een corpsbal was geworden, en dit dreef mij vanzelf naar het andere uiterste, wat iemand wel eens noemde een ‘academisch prijsvechtertje’. Dit laat natuurlijk onverlet dat ik

9. Arthur vond dat Jack te uitvoerig was geweest over Cellini.

[p. 72]

van begin tot einde over dingen schreef die mij echt interesseren en waarvan ik meende dat ze jou interesseren; maar de algemene toon stond vermoedelijk onder invloed van dat gevoel. De andere reden is deze: het persoonlijke element kreeg als vanzelf veel ruimte in mijn brieven uit Bookham en Univ^10. want daar was alles in mijn leven en omgeving voor ons beiden interessant; maar hier, waar alles wat ik doe & onderga saai en afstotend is, ga ik geen beschrijvingen en details verstrekken die ik vervelend vind om te schrijven en jij - waarschijnlijk - om te lezen.

(Over het vergelijken van boeken gesproken, als jij nog steeds van zins bent om jouw Trollope^11. te verkopen heb je nu aan mij een koper. ‘Barchester Towers’ kwam mij toevallig in handen en heeft me geheel bekeerd. Ik wil nu dolgraag zijn andere boeken lezen zodat ik als het mag zeker jouw hele serie overneem. Tussen haakjes, dit is een voordeel - het enige - van in het leger zitten: ik heb altijd geld genoeg voor wat ik hebben wil. Voor iemand in mijn onverantwoorde positie betekent het gesmade salaris van een tweede luitenant een nimmer lege beurs tenzij men het aan prostituees, restaurants en kleding meent te moeten verkwanselen, gelijk de heidenen.)

Wanneer wij elkaar weerzien zal ik je royaal voorzien van oorlogsimpressies als jij erom vraagt - en anders niet: want het is heel juist wanneer je mij gebruikt als je toevallig eens wilt weten hoe bepaalde dingen voelen - maar er is anderzijds geen reden waarom ik je vervelen zou met een onderwerp waar wij altijd een hekel aan hadden, zolang jij dat niet wilt.

Gefeliciteerd, ouwe jongen. Ik ben verheugd dat je de morele moed hebt gehad om je eigen mening onafhankelijk te vormen, in weerwil van de oude taboes. Ik weet niet zeker of ik het met je eens ben, maar zoals je in je brief suggereert is deze geaardheid een soort mysterie dat alleen volledig te begrijpen is voor wie zo in elkaar zit - en mijn ideeën kunnen op zijn best alleen emotie zijn.

Het zal je verrassen en, verwacht ik, niet weinig amuseren ook, als ik zeg dat mijn ideeën momenteel bijna monastiek worden wat betreft de lusten van het vlees. Volgens mij vergroten die de heerschappij van de materie over ons; en daarginds, buiten, waar ik voortdurend geest bezig zie materie te ontduiken (granaten, kogels, dierlijke angst, dierlijke pijn), formuleerde ik mijn vergelijking Materie = Natuur = Satan. En aan de andere kant Schoonheid, het enige geestelijke en niet-natuurlijke dat ik tot nu toe gevonden heb. Verveelt jou dit alles?

Mijn plechtige stijl moet volgens mij komen van het feit dat ik kort geleden ‘Old Mortality’ las en momenteel midden in ‘Guy Mannering’ zit.^12. Die eerste vond ik een erge teleurstelling maar ‘Guy’ bevalt me heel goed, hoewel ik eerlijk gezegd veel meer plezier beleefde aan ‘Barchester Towers’. Ik heb hier, maar ben nog niet begonnen in, Blackwood's nieuwe boek ‘The Promise of the Air’; mis-

10. University College, Oxford, waar Lewis in april 1917 als student zijn intrek nam. Kort daarop ging hij in militaire dienst; zijn studie begon feitelijk pas in januari 1919.

11. Anthony Trollope (1815-1882), een van de grote Engelse romanciers van de negentiende eeuw.

12. Twee romans van Walter Scott (1771-1832).

[p. 73]

schien heb jij ook het oordeel van de Times l.s. gelezen, dat dit zijn eerste echt serieuze werk is. Ik hoop dat het waar is.

Vreemd! hoe een mens het eenvoudigste zinnetje verkeerd kan lezen: ik herlees zojuist een stuk van jouw brief en zie nu pas dat waar jij schrijft ‘driven to town’ je bedoelt dat je met de auto ging; ik dacht: naar de stad ‘gedreven’ door bepaalde omstandigheden. Ziedaar een van die dingetjes die nutteloos zijn op papier terwijl we hadden zitten brullen van de lach als wij bij elkaar waren.

Tussen haakjes, heb jij momenteel vrije toegang naar boven?^13. Zo ja, dan bedenk ik nu dat het een goed idee zou zijn als jij als een soort bibliothecaris van het eindkamertje kon dienen wanneer mijn penitentie weer begint. Ik bedoel, de sleutel zou in de boekenkast kunnen blijven en ik zou het leuk vinden als jij daar dan geregeld gaat kijken of alles in orde is, en alles leent of inkijkt wat je wilt & nieuwe aanwinsten die ik stuur op een passende plaats zet. Zo zou ik in contact met mijn boeken blijven, tot op zekere hoogte, en het kamertje ziet er dan niet verlaten uit als ik terugkom. Wat denk jij daarvan?

Ik ben maar een paar verwijzingen naar de Dorische gebruiken tegengekomen; ik hoop dat Carpenter^14. niet de gebruikelijke vergissing van enthousiastelingen begaat door in antieke instellingen meer te zien dan er was. Maar ik heb dit onderwerp natuurlijk nooit bestudeerd en kan er geen mening over geven.

Ik had gisteravond de oversteek naar Engeland moeten maken, maar we werden zwaar gebombardeerd en toen lag al het verkeer natuurlijk stil. Het is interessant om te merken dat ik van een luchtaanval hier veel banger werd dan van wat dan ook aan het front. Je voelt je zo hulpeloos in bed, je weet dat je niet kunt gaan lopen of wat dan ook, zelfs al ga je eruit. Als het straks niet weer gebeurt, ga ik waarschijnlijk vanavond, of anders morgenavond. Ik neem aan dat er voor jou geen sprake van is dat je mij een paar dagen in het ziekenhuis in Engeland komt opzoeken? Het zou wel iets geweldigs zijn om naar uit te zien & het zou voor jou een gelegenheid zijn om Mrs Moore^15. te ontmoeten.

Ik ben nu moe, kerel, na een zwaar verstoorde nacht en een stikwarme dag, dus ik draai er een punt aan & doe er alleen nog een versje^16. bij dat ik laatst heb gemaakt, ik hoop dat je het goed vindt. -

Hartelijke groet,

Jack

13. Namelijk in het ouderlijk huis van Lewis, waar zijn vader nog als weduwnaar woonde. Arthur woonde er dicht in de buurt.

14. Edward Carpenter, The Intermediate Sex: A Study of Some Transitional Types of Men and Women (1908).

15. Janie Moore (1872-1951), de moeder van een vriend uit zijn officiersopleiding, Paddy Moore. Lewis kon goed met haar opschieten en kreeg waarschijnlijk al snel een liefdesrelatie met haar. Paddy was in oktober 1917 naar Frankrijk gegaan en sneuvelde in april 1918.

16. Het gedicht ‘Song’; dit werd, met veel wijzigingen, opgenomen in Lewis' eerste gepubliceerde boek, zijn dichtbundel Spirits in Bondage (1919). Het verwoordt de gedachte dat natuurgenot onverklaarbaar zou zijn als er niets bestond ‘achter’ de natuur - ‘Unless the beauty that we see / Part of endless beauty be’.

[p. 74]

[Endsleigh Palace Hospital, Londen,
29 mei 1918]

Cher Ami,

Ik zit midden in een rode zonsondergang in bed om jouw brief van vanavond meteen te beantwoorden. Jouw brieven zetten me over zoveel oude interesses aan het denken dat ik niet verder kan met mijn boek.

Eerst even wat over mijn huidige toestand. Ik ben in een geweldig comfortabel ziekenhuis, waar we eigen kamers hebben & 's morgens thee krijgen & grote bedden & al wat het mensenhart zich wensen kan en wat het allermooiste is: in nauw contact met alle boekhandels van Londen. Je zult moeiteloos begrijpen welke andere en grotere redenen ik nog heb om gelukkig te zijn. Er zitten nog twee stukken granaatscherf in mijn borst maar die geven me geen hinder; Mrs Moore en ik hopen steeds maar dat ze een beetje hinder gaan geven en daarmee een langer ziekbed. (Dit is weer helemaal zoals in de Malvern-tijd,^17. nietwaar?)

Waar ik het meeste bezwaar tegen wil maken in jouw laatste brief is de opmerking over Schoonheid en de natuur. Ik ben blijkbaar niet erg duidelijk geweest. Jij zegt dat de natuur mooi is en dat dat de opvatting is waar iedereen mee begint. Maar laten we eens zien wat we daarmee bedoelen. Als je bijvoorbeeld een boom neemt, dan noem je die mooi om zijn vorm, kleur en bewegingen en misschien een beetje door je associaties. Nu zijn die kleuren enz. gewaarwordingen in mijn oog, voortgebracht door trillingen op de ether tussen mij en de boom; de echte boom is iets heel anders - een samenstel van kleurloze, vormloze, onzichtbare atomen. Daar volgt dus uit dat noch de boom, noch enig ander materieel object in zichzelf mooi kan zijn; ik kan ze nooit zien zoals ze zijn, en kon ik het wel, dan zou ik daar geen vreugde aan beleven. De schoonheid zit derhalve helemaal niet in materie, maar is iets zuiver geestelijks, dat op mysterieuze wijze ontspringt aan de relatie tussen mij & de boom, of misschien, zoals ik in mijn gedicht aangeef, aan iets geestelijks achter de materie van de boom - de boomnimf dus eigenlijk.

Je ziet dat bij mij de overtuiging veld wint dat er toch Geest bestaat; en dat we met het geestelijke element in contact komen door middel van die ‘trillingen’. Ik stel me voor dat er Iets is dat helemaal buiten plaats en tijd staat, dat niet zoals christenen zeggen de materie schiep, maar de grote vijand van de materie is; en dat schoonheid de roep is die uitgaat van de geest in dat Iets naar de geest in ons. Je ziet hoe openlijk ik ervoor uitkom dat ik van opvatting veranderd ben; ik hoop dat ik je niet verveel.

Ik geef toe dat de associaties bij het woord ‘pederastie’ ongelukkig zijn, maar daar moet je boven staan. En ook, wat betekent ‘uraniër’^18. - het zou voor wat ik ervan weet ‘hemeling’ moeten betekenen en ik houd me bij voorkeur aan een woord dat ik begrijp.

17. Malvern is het plaatsje in het westen van Engeland waar Lewis kostschoolleerling was in de jaren 1911-1914.

18. Oud woord voor ‘homoseksueel’.

[p. 75]

Ik ben het niet met je eens dat Trollope klef zou zijn. De sentimentele kant wordt volgens mij maar heel luchtig geschetst, alleen bedoeld als opstapje naar al het verrukkelijk ‘Austeneske’^19. werk over de Mrs Proudies en zo. Ik heb nu de ‘Warden’ gelezen en ben over de helft van ‘Dr Thorne’. Ik begrijp niet waarom jij er moe van werd, ik zou denken dat hij helemaal in jouw straatje past, maar enfin, men weet nooit wat een ander mens leuk zal vinden.

Ik heb al verteld dat ik de nieuwe van Blackwood, ‘The Promise of the Air’ aan het lezen was. Dat valt erg tegen, het is alleen maar een lange en langdradige uitwerking van een theorie die je in één essaytje zou kunnen uitleggen. Het is in verhaalvorm, maar gebeuren doet er helemaal niets; als hij doorgaat met op deze manier ‘serieus’ doen, dan vrees ik dat we een goede romancier armer en een slechte mysticus rijker zijn.

Kun je je voorstellen hoeveel plezier ik had in mijn reis naar Londen? Allereerst de aanblik en de geur van de zee, die ik al zoveel lange, vermoeiende maanden heb gemist, en dan het mooie groene landschap dat ik uit de trein zag. Het zal komen doordat ik zo lang in een hut opgesloten was geweest, maar ik heb geloof ik nog nooit ergens zoveel plezier aan beleefd als aan dat landschap - al dat wit in de heggen, en de weilanden zo vol boterbloemen dat ze in de verte massief goud leken; en alles zo helder, helder groen. Ik weet zeker dat onze eigen heuvels nu heerlijk zijn om te zien en het bos moet vol leven en zoete geuren zijn.

Jazeker, na al onze gesprekken van vroeger kan ik de lusten van het vlees nu anders zien. Is begeerte niet maar een suikerbrood dat de natuur verstrekt om ons tot voortplanting te bewegen, net als de kevers en de kikkers, zodat we allemaal nog meer wezens laten spartelen in hetzelfde net; eigenlijk heeft de natuur, of de gangbare orde der dingen, in de mens een soort Frankenstein voortgebracht die haar nu van zich af leert schudden. Want de mens kan als enige van alle dingen zijn instincten de baas worden.

Uit mijn raam zie ik een grote platte huizenvlakte en daarachter zowaar een groene heuvel met bomen erop, ik heb gehoord dat dat de aristocratenwijk High Hampstead is. Op de voorgrond het Euston-stationshotel - dat heel oude herinneringen oproept. ‘Mais ou sont les neiges.’^20.

Jouw citaat van Pater^21. verwoordt exact mijn houding tegenover de filosofie: ik denk eigenlijk niet dat zij me de waarheid zal doen kennen, maar wel dat zij gedachten & gevoelens levert die ik kan omzetten in poëzie. Zoals je allerlei soorten voedsel omzet in bloed. Ik was blij Willie^22. te zien (of vermoedelijk ‘Bill’, sinds hij getrouwd is). Hij schijnt wel goed in vorm te zijn.

Het beste, ouwe jongen, schrijf me per omgaande.

Hartelijke groeten,

Jack

19. In de stijl van Jane Austen (1775-1817), auteur van o.m. Pride and Prejudice en Sense and Sensibility.

20. ‘Mais où sont les neiges d'antan?’ - slotregel van elk van de vier strofen in de ‘Ballade des dames du temps jadis’, van de vijftiende-eeuwse dichter François Villon. (Twee brieven eerder citeerde Lewis dezelfde versregel in zijn geheel.)

21. Walter Pater (1839-1894), Engelse kunstcriticus, min of meer geestverwant van de Nederlandse ‘Tachtigers’.

22. William Greeves, een broer van Arthur.

[p. 76]

[Endsleigh Palace Hospital, Londen,
3 juni 1918]

Beste Arthur,

Je brief van 1 juni is vanmorgen aangekomen. Het spijt me zeer dat onze ‘boom’-kwestie jou begint te vervelen (de Dorre Boom, mogen we zeggen gezien de aard van de discussies die ervan komen), want helaas kan ik het onderwerp niet afsluiten dan na verwerping van de ketterijen die jij vandaag in je brief lanceerde.

Ten eerste, wat de kleur van het atoom betreft, wil ik je erop wijzen dat atomen worden gezien als zijnde allemaal identiek - als de oorspronkelijke wereldstof, en als ze een kleur hadden zou dus alles dezelfde kleur hebben. En om kleur op tweeënnegentig miljoen mijl afstand te analyseren zorgt de actie van bepaalde trillingen in de zon voor een golf op de ether die op weg gaat naar het atoom van jouw belangstelling; dit zorgt dan in het atoom voor andere trillingen, en dat atoom stuurt weer een andere golf langs de ether naar jouw oog. Als die jouw oogweefsel bereikt, zorgt dat voor nog meer actie, die zich langs een zenuw voortplant en in jouw hersenen een gewaarwording oplevert die wij groenheid noemen. Pas hier krijg je voor het eerst met de kleur te maken - in je hersenen, niet in al die trillingen van atomen. Je mag dat atoom tot in het oneindige vergroten, het blijft zo dat je bewustzijn er geen directe omgang mee heeft. Alles wat je ooit kunt zeggen is dat er in je hersenen bepaalde gewaarwordingen optreden; je neemt aan (maar dit werd betwijfeld door Berkeley en andere idealisten) dat hier een externe oorzaak voor bestaat; maar hoe die externe oorzaak op zichzelf eruitziet, weet je niet en kun je nooit weten. Als die trilling vanuit het atoom nu eens toevallig nooit een oog zou treffen en altijd maar verder de ruimte in bleef gaan - waar is die groenheid dan? Nee - de hele buitenwereld kan zich alleen maar aan ons bekend maken via bepaalde gewaarwordingen die zij op een ingewikkelde manier in onze hersenen voortbrengt, en het is puur een zaak van denkgewoonte dat we al die indrukken (kleur, vorm, geluid enz.) als het ding-op-zich benoemen. Vandaar, zoals ik al eerder zei, dat schoonheid niet in een materieel ding kan huizen.

Er is natuurlijk ook een simpeler redenering, waarmee je niet zoveel overhoop hoeft te halen. Als de schoonheid echt in de boom zat, dan zouden twee mensen die allebei normale ogen hebben steevast dezelfde schoonheid zien. Maar er is niets zo gemakkelijk als twee mensen vinden van wie de een wel en de ander geen schoonheid ziet in dezelfde boom. Daarom kan de schoonheid niet in de boom zitten, maar zit ze in een onduidelijk, niet-materieel gezichtspunt of een relatie tussen het denken van de waarnemer en de gewaarwordingen die de boom - zeer indirect - in die gedachten veroorzaakt. Nu ben ik klaar; is je verveling nog draaglijk?

[p. 77]

Misschien vind jij dat we afdwalen van de terreinen waar wij vroeger samen onze interesses opdeden en waar wij elkaar voor het eerst vonden. Ik hoop van niet; ik zie onze interesses graag als een cirkel die wellicht groter van omvang wordt maar waarvan het middelpunt altijd gelijk blijft. Ik voor mij meen trouw te zijn aan de oude canons - romantische schoonheid, griezeligheid, angstaanjagendheid, knusheid, degelijkheid - & absurditeit. Dit waren de goden die wij vereerden in de gouden tijd, of niet soms mon vieux?

Vandaar ook dat ik sinds vanmorgen een weergaloos knus boek zit te lezen, waarvan ik een exemplaar in jouw richting laat komen - ‘The Private Papers of Henry Ryecroft’ van G. Gissing (Constable 1/-). De naam Gissing heb ik al vaak gehoord, maar ik heb geen idee wat hij verder geschreven heeft. Dit is een verzameling zeer losse, spontane essays, over boeken en andere kalme liefhebberijen - waaronder eten. Hij heeft een paar prachtige dingen te melden over de glorie van de tea, zo knus en vrolijk als dat na een lange wandeling is. Er zit bijna niet één slecht stuk bij, en het is een gezellig boek om de gaten tussen het serieuze lezen op te vullen, of om te lezen bij een maaltijd in je eentje.

Ben jij dezer dagen erg eenzaam, of heb je te veel drukte van bezoekers? Ik zou graag meer van jou over je neef Gribbon horen; ik herinner me hem - met een siddering - van Campbell.^23. Ik hoor dat hij reuze slim is en alles weet; ik verwacht dat ik van hem zal verpulveren - roestig als ik ben na een jaar barbarendom - mocht ik hem eens ontmoeten. Maar zo moet ik niet praten of jij zult misschien denken, zoals iemand in een Frans toneelstuk, ‘que je vous fasse l'honneur d'etre jaloux’.

Spenser^24. zou vast heel verbaasd zijn te horen dat Britomart een soort [onleesbaar] zou zijn - zij wordt immers voorgesteld als iemand die Artegall, de ridder van gerechtigheid, liefheeft; ik herinner me niet dat er in de echte Faerie Queene ergens staat dat zij een ‘mannenhart’ heeft, en het boek dat jij noemt gebruikt die uitdrukking waarschijnlijk in de conventionele zin van ‘mannenmoed’. Maar wat hou ik ervan, jou te horen zeggen ‘vanmorgen kwam ik in een boek zus-en-zo tegen’; dat roept van die visioenen op van de gelukkige uren toen ik vroeger, omgeven door mijn bibliotheekje, van boek naar boek zat te dwalen. Jij die dat leven nooit bent kwijtgeraakt kunt je niet voorstellen hoe verlangend ik ernaar terugkijk.

Tussen haakjes, heb jij niet een roodachtig bruin schrift van mij met daarin ‘Lullaby’ en verschillende andere van mijn latere gedichten? Ik wou dat je dat hierheen stuurde, want ik heb besloten al mijn werk waarover ik tevreden ben over te schrijven en te laten typen, als een stap op weg naar eventuele publicatie. Ook al zou niemand ze willen hebben, het zou toch heel handig zijn een complete getypte versie te hebben.

23. Campbell College, Belfast, waar Lewis in het najaar van 1910 enkele maanden schoolging.

24. Edmund Spenser (1552?-1599), auteur van het grote allegorische gedicht The Faerie Queene.

[p. 78]

Zou het niet heerlijk zijn als ik jou nu de laatste brief van een Bookham-trimester zat te schrijven, met een ‘aflevering’^25. wellicht, met heel de rijke oogst van het aangename trimester achter me en de heerlijke vrijheid van de lange zomervakantie (met avondwandelingen naar het heiligdom van Tiglatpileser) vóór me. Ik wist toen al dat dat de goede dagen waren, maar ik vind nu dat ik ze niet genoeg waardeerde. Ahum! de zonsondergang maakt me kennelijk sentimenteel; & toch is het helemaal geen sentiment maar de zeer zekere waarheid. Het woordje ‘ahum’, riekt dat nou naar ouderwetse romans?

Je beticht mij ervan te praten ‘zoals je eigen vader soms praat’; en misschien is dat iets dat jou nu bij mij zou opvallen - een vleug van ascetisme, haast van puriteinse wandel zonder puriteins dogma. Ik geloof niet in een God, en al helemaal niet in een die mij straffen zou voor de ‘begeerten van het vlees’; maar wel geloof ik dat ik in mij een geest heb, laten we zeggen een splintertje van universele geest; en dat, aangezien al het goede & vreugdevolle geestelijk & niet-materieel is, ik goed moet oppassen dat de materie (= natuur = Satan, weet je nog) niet te veel greep op mij krijgt en het ene vonkje dat ik heb uitdooft.

Hartelijke groet,

Jack

25. In 1916 werkte Lewis aan een verhaal (eigenlijk: romance), ‘The Quest of Bleheris’, en stuurde regelmatig afleveringen ter beoordeling naar Arthur.