Liter. Jaargang 6

[p. 28]

Ingmar Heytze & Jan de Bas
Klinker & Medeklinker

Recensent

Aan jou is verder niets te zien dan dit:
je zweet betekenis, je ademt poëzie,
je wasemt kunst op koude ruiten.
Als ze je nog eens opensneden
lag er niets onder je huid
dan zachte weke boterletters
in een bad van rode inkt.

Je slacht één zwarte zwaan per week
voor een verzuurde ochtendkrant.
Je strompelt door verstilde dromen,
stamelt blauwe lettertekens,
legt de maan in kleine stukjes
weg tussen de dekens
tot je netjes wordt verbrand,

maar uit je urn - een foliant
met spuuggelijmde linnen band -
wordt tot in de eeuwigheid
een oeverloos geouwehoer vernomen.

Ingmar Heytze
Uit: Aan de bruid. Uitg. Podium, Amsterdam 2000.

[p. 29]

Geen aardig gedicht [klinker]

Denk maar niet dat een recensent van poëzie houdt. Natuurlijk, de poëzie laat hem niet geheel onverschillig - anders had hij wel een vak geleerd - maar liefde voor de dichtkunst als geheel, daar kunnen weinig recensenten van worden verdacht. Vooringenomenheid komt veel vaker voor: bijna alle poëzierecensenten zijn zelf dichter, en dat zorgt op zijn minst voor oogkleppen die alleen ruimte laten voor hun eigen werk en inspiratiebronnen. Er zijn domweg nauwelijks recensenten die in staat zijn om enthousiast te raken over, om maar eens een komisch duo te noemen, zowel het werk van Kees Ouwens als dat van Jean Pierre Rawie. Er zijn wel veel vaardige en gedreven poëziebesprekers, maar werkelijke omnivoren, liefhebbers van rijp en groen, van anekdotisch tot hermetisch, van degelijk maakwerk tot vrije vorm, moet je met een lantaarntje zoeken. Alleen Gerrit Komrij, Guus Middag en Peter de Boer komen naar mijn idee in aanmerking voor deze kwalificatie. Het lijkt me geen toeval dat twee van deze mensen zelf geen dichter zijn, en dat de derde Dichter der Vaderlands is - de ambassadeur bij uitstek van alle poëzie, zoals het hoort.

De gemiddelde recensent houdt van poëzie zoals een forensisch patholoog van lijken houdt; wellicht met bewondering voor de menselijke anatomie en huiverig ontzag voor het stilgezette uurwerk van het leven, maar om tot resultaten te komen zal toch het mes erin moeten. Ik wilde dat ik u kon melden dat recensenten dat altijd netjes doen en er niet lukraak op los hakken en snijden, maar in het werk van sommigen van hen vliegen de slordigheden je als bloederige lichaamsdelen om de oren. Zo sneerde een recensent dat ik een bundel heel romantisch had opgedragen aan mijn vriendinnetje Dagmar (het is mijn zus), een van zijn collega's vond dat onomstotelijk bleek dat ik het werk van de een of andere obscure Pool goed gelezen had (nooit een letter van gezien) en ene Jos Joosten was in een overigens vernietigende bespreking van mening dat mijn 52 pagina's tellende dichtbundel Aan de bruid 70 pagina's beslaat - 18 pagina's die alleen bestaan in het hoofd van de recensent. Je vraagt je af hoe slecht hij de bundel had gevonden als hij hem voor bespreking zou hebben gelezen.

Er is een tijd geweest dat ik me dit soort geklungel persoonlijk aantrok. Als dichter wil ik achter elke punt en komma van mijn werk kunnen staan - de eerste zetfout in mijn dichtbundels moet dan ook nog gevonden worden - en dat verwacht ik ook van een criticus, of hij mijn werk nu goed vindt of niet. Van een secure, negatieve recensie heb ik nog geen seconde wakker gelegen - wel van domme, ongemotiveerde waardeoordelen op grond van aantoonbaar slordig leeswerk. Er trekt een steek door je hart als Piet Gerbrandy in de Volkskrant meldt dat je dichtbundel

[p. 30]

De allesvreter heet, terwijl het omslag toch in koeienletters De allesvrezer vermeldt. ‘Interessante vergezichten ontbreken’ oordeelde de goede man. Ja, dat haalt je de koekoek, als je gezichtsvermogen je niet in staat stelt om een titel van vijf lettergrepen correct te citeren.

Het interesseert me nu niet zoveel meer, maar een jaar of drie geleden achtte ik de tijd rijp om mijn ergernis om te zetten in een gedicht. Een beetje kinderachtig misschien, maar te leuk om te laten. ‘Recensent’ behoort misschien niet tot mijn beste werk, maar het is wel een heartfelt pleidooi voor recensenten die lezen met een open geest, bij voorkeur zelf geen letter poëzie uitscheiden en hun recensies gebruiken waar ze voor bedoeld zijn: als een kleine vrijplaats om de lezer mee te delen welke poëzie je goed vindt, in plaats van te zeiken over werk dat je al slecht vond voordat je de moeite nam om het tot je door te laten dringen. Het is geen aardig gedicht geworden. Dat was dan ook niet de bedoeling. Met genoegen laat ik hierbij het woord aan Jan de Bas om er verder zijn licht over te laten schijnen. Zie ik daar een scalpel blinken, of een scheve grijns?

Ingmar Heytze

De steekstoel van Ingmar Heytze [medeklinker]

Ingmar Heytze dicht als een kameleon. De ene keer schrijft hij gedichten met traditioneel eindrijm en een gesloten karakter, de andere keer hebben we te maken met open, vrije en anekdotische poëzie. Zijn onderwerpen zijn al even divers. Een greep uit zijn vier tot nu toe verschenen bundels: jonge meisjes, het mannelijk geslachtsdeel, een kind dat zich als God gedraagt en een dichter die zich ergert aan een recensent. Het maakt zijn poëzie gevarieerd en meestal interessant. Ook omdat Heytze zo luchtig schrijft, terwijl hij uiterst serieus zijn vak verstaat en soms complexe of delicate onderwerpen aansnijdt. Lees het bovenstaande gedicht.

Het gedicht gaat over een recensent. Volgens Van Dale is dat ‘iemand die beoordelingen van werken van kunst of wetenschap schrijft in een krant of tijdschrift.’ Je kan deze persoon ook omschrijven als iemand die geld verdient aan het evalueren van andermans creatieve activiteiten, waaronder het schrijven van gedichten. Heytze zal in zijn hoofd een nog andere definitie van recensent hebben gehad toen hij het bovenstaande gedicht schreef. Gedichten over recensenten bezitten een lange traditie. J.A. Alberdingk Thijm, Willem Bilderdijk, Lucebert, Hans Andreus, K. Schippers, Lenze Bouwers en Remco Campert gingen Heytze voor. Campert heeft het in zijn recensentengedicht bijvoorbeeld over ‘jongens die het weten

[p. 31]

kunnen.’ De meeste van deze gedichten hebben een zuur karakter en zijn niet verstookt van een flinke dosis ironie. Dit geldt ook voor het vers van Heytze.

De eerste strofe is niet vriendelijk. De recensent wordt neergezet als iemand die louter leeft van de letteren, als een zielige en afhankelijke figuur. De vergelijking met een aasgier dringt zich op. De dichter suggereert tevens en impliciet dat er meer op aarde is dan poëzie. Op zich een waarheid als een koe, maar uit de pen van een dichter staat het wel raar. En wie Heytze persoonlijk kent, weet dat er weinig dichters zijn die zo aan de poëzie verknocht zijn. Wie 's avonds laat door de kroegen van Utrecht struint, heeft een grote kans hem achter bier, pen en papier te ontmoeten. Liegt Heytze hier dus de waarheid?

De naam van de recensent wordt niet genoemd. Dat kun je laf noemen. Het kan ook getuigen van de idee dat dichters zich moeten toeleggen op een meer universele benadering van hun subject van poëtische reflectie, waardoor een gedicht het moment en de specifieke situatie ontstijgt. Heytze verwoordt de aard van de recensent in kwestie: hij zweet, ademt en wasemt de letteren. De taal zit in zijn wezen. Het beeld dat Heytze neerzet is helder en indringend. De dichter gaat nog verder. In de recensent zelf zitten alleen maar zaken die met taal te maken hebben. ‘Weke boterletters in een bad van rode inkt’ vat het innerlijk van de recensent in al te nadrukkelijke beeldspraak samen. Je zal de bedoelde recensent maar wezen!

Heytze's protestvers komt goed op stoom in de tweede strofe. De aap komt uit de mouw. De recensent levert namelijk negatief, afbrekend werk af. Geheel in stijl van zijn opdrachtgever. De dichter beschrijft ook de voorkeur van de recensent. Hij houdt niet van zwarte zwanen, van wat afwijkt. De recensent ‘strompelt door verstilde dromen’. Hij houdt blijkbaar van romantische en niet-realistische poëzie. Dus ook niet van dit gedicht? De recensent stamelt bovendien ‘blauwe letteren’. Tot zijn levenseinde toe analyseert de recensent de poëzie dood. Hij legt ‘de maan in kleine stukjes / weg tussen de dekens.’ Heytze geeft aan dat zelfs het spaarzame lichtpunt in het duistere schrijversbestaan van de recensent, de maan in het gedicht, wordt opgeborgen in de duistere duisternis, het donker tussen de dekens. Waar niets te zien valt, is poëzie overbodig en het werk van een recensent een dode letter geworden. Geheel helder is de bedoeling van deze zin mij overigens niet. Ik parafraseer met wat slagen om de arm. Wat voor de passage pleit, want poëzie moet toch vooral spannend en voor meerdere uitleg vatbaar zijn.

De finalestrofe gaat over de overleden recensent. Zijn as wordt bewaard in een groot boek dat functioneert als urn. De recensent wordt geëlimineerd in het object van zijn reflectie. De dichter schrijft hem letterlijk af. Hoewel, de dichter blijft van hem horen. De recensent regeert over zijn graf heen. Maakt dit dit gedicht overbodig?

[p. 32]

Ging het in het voorgaande over de vragen wat er in het gedicht staat en wat eromheen te weten valt, nu aandacht voor de vraag wat ik van het gedicht vind. Een gedicht gebruiken om de criticus van repliek te dienen is niet professioneel. Een recensent doet nu eenmaal zijn werk, al heb je goede en slechte. Heytze gebruikt zijn preekstoel als steekstoel. Mijn vader zei vroeger al dat preken waarbij de kansel wordt gebruikt als steekstoel niet de beste zijn. Hij heeft gelijk. Een dominee moet zich bij het woord houden. Frustratie is zelden een goede inspiratiebron. Het gedicht blijft te veel een incident. Poëzie moet beklijven. Een gelegenheidsvers is bovendien vaak te veel in zichzelf gekeerd van karakter. Ook de reikwijdte van dit vers is beperkt. Gedichten moeten de wereld openen, dichters moeten lezers verrijken en recensenten moeten de krantenabonnees inspireren. Daarbij geloof ik in het aanwenden en het economisch besteden van positieve energie. Doet het werk van een recensent er zo veel toe doen dat je er een vers over schrijft en het nog opneemt in een bundel ook? Je kunt als dichter en lezer je voordeel met recensies doen. Laat recensenten in hun waarde. Sta voor mijn part boven wat ze schrijven en negeer het volledig.

Dan nog iets over het taalgebruik. In het vers gaat het er soms nogal van dik hout zaagt men planken aan toe. De zware taal - verzuurde ochtendkrant, slachten van een zwaan - ronkt in de relatie tot de thematiek van het gedicht. Bedoeld of niet, dit leidt tot bombastisch taalgebruik in een liefdeloos gedicht. Met woorden als ‘open sneden’, ‘bad van rode inkt’ en ‘urn’ moet je als mens en dichter zuinig zijn. En ‘eeuwigheid’ moet je reserveren voor zaken die er echt toe doen, bijvoorbeeld wanneer je het gedicht als preekstoel gebruikt.

Jan de Bas

Ingmar Heytze (1970) is schrijver van poëzie, columns, journalistiek werk en (mede)samensteller van een aantal bloemlezingen. Een selectie uit zijn publicaties: Alle goeds (een bundeling van drie gedichtenbundels, 2001), Het ging over rozen (poëzie, 2002), Hier heeft de oudste steen gelijk (zomerdagboek, 2002), Omdat ik zoveel van je hou (toneel, 2003).
Jan de Bas (1964) is dichter en historicus. Meest recente dichtbundels: Dat zijn zo de dingen waar het hier om gaat (Amsterdam 2002) en voor kinderen: Nijlpaard in onzichtbaar Egypte (Sliedrecht 2003). In oktober verschijnt: Een mijter zonder kruis. Sint-Nicolaas en de protestants-christelijke bladen 1945-2000. Hij werkt aan een biografie over zijn grootvader, Nederlands wielerkampioen in 1912: Hervormd op wielen. Het wielerleven van Cees Erkelens (1889-1959).