Liter. Jaargang 4

Christelijk literair tijdschrift

Een beroep op invulling

Er zijn boeken en dichtbundels waarover je liever geen recensie zou schrijven, omdat je er iets anders mee wilt dan er wijze opmerkingen over maken. Omwegen van Juliën Holtrigter is zo'n bundel.

Ik kende Holtrigter alleen van zijn gedichten in Bloknoot en Liter. Uit de flaptekst blijkt echter dat hij al in 1969 debuteerde, dus in het - voor wat de christelijke literatuur betreft - tweede tijdschriftloze tijdperk van de twintigste eeuw. Nu is er dan zijn debuutbundel, in de poëziereeks die geredigeerd wordt door Teunis Bunt. Het is, denk ik, geen slecht teken dat iemand 33 jaar wacht om een bundel te publiceren. Holtrigter heeft in elk geval gehandeld naar de geest van de horatiaanse norm dat het geschrevene acht jaar in portefeuille gehouden moet worden (want ‘'n Onuitgegeven stuk / kan nog geschrapt, een publikatie keert niet terug.’ (Ars poetica, 389-390)). Hij heeft de tijd gehad voor zelfkritiek, heeft een eigen stijl kunnen ontwikkelen en heeft zijn werk kunnen schiften.

Een eigen stijl heeft Holtrigter zeker. Om die te typeren zou je zijn werk kunnen vergelijken met dat van zijn voorgangers in de l-reeks van Mozaïek, Menno van der Beek en Henk Knol. Hen zou je dichters van een gesloten vers kunnen noemen. Bij Van der Beek is elk gedicht een afgerond verhaal; transparant en áf, een glazen bol. Niet voor niets heeft hij zo'n grote voorliefde voor het sonnet. Knol schrijft hermetischer, in zijn verzen geeft elke volgende regel een nieuwe betekenis aan

[p. 94]

de voorafgaande, en soms geldt dat zelfs op woordniveau. Maar die eindeloze betekenisverschuivingen en interne verwijzingen zorgen ervoor dat ook zijn gedichten een afgesloten, dichte indruk maken. Holtrigter daarentegen heeft, al schrijvende, eerder de volgende dan de vorige regel in gedachten, of zelfs dat niet: hij heeft iets in gedachten dat helemaal niet in het gedicht staat. Een vers van Holtrigter bestaat uit een aantal nevengeschikte mededelingen die allemaal een open einde hebben. Zijn poëzie doet dus een dringend beroep op invulling door de lezer. Op het eerste gezicht kunnen deze gedichten daarom een flodderige indruk maken.

Ongetwijfeld hangt het hiermee samen dat Holtrigter weinig cycli schrijft; want wat is een cyclus anders dan een intern samenhangend, afgerond geheel? Maar, en dat is de eerste reden waarom ik deze bundel liever niet zou recenseren, in zekere zin is een (doorsnee) bundel een cyclus-in-het-groot: er zit een ontwikkeling in, een onderlinge samenhang, en wie het laatste gedicht gelezen heeft kan het eerste met andere ogen bezien en ad infinitum door blijven lezen. Over zo'n bundel valt gemakkelijk iets te zeggen. Nu begint Omwegen weliswaar met een blik op de kaart van ‘het late Europa’ en eindigt de bundel met een gedicht over de komst van de Messias, maar een doorgaande lijn van begin naar einde heb ik toch niet kunnen ontdekken. Ik kan (en zal) natuurlijk heel veel over het hoofd zien, maar voorzichtig zou ik toch willen stellen dat wat voor de gedichten in het klein geldt, ook voor de bundel in het groot waar is. Omwegen is een bundel nevengeschikte gedichten. Het accent valt op de ondertitel: gedichten.

Nu bedoel ik het voorgaande niet op voorhand negatief. Want een open gedicht kan even spannend zijn als een hermetisch afgetimmerd vers, en een verzameling goede gedichten is beter dan welke zorgvuldig gecomponeerde bundel slechte poëzie-met-samenhang dan ook. Wat ik bedoel te zeggen is alleen dat het soms moeilijk is om helder te krijgen waar een gedicht ‘over gaat’, en wat de centrale thematiek van deze bundel is. Het heeft me maar een enkele keer geïrriteerd. Want met de openheid van de gedichten is ook de mogelijkheid van herlezing gegeven. En als je dan denkt te weten wat er staat, kan er bij de derde lezing toch weer ineens een nieuwe associatie bovenkomen. Ze zijn open, ze lijken flodderig, ze zijn in elk geval fris.

Wie een omweg neemt, wil ergens héén. Anders spreek je niet over een omweg. Maar een omweg gaat niet rechtstreeks op dat doel af, hij kan zelfs eerst in een heel andere richting gaan. Wat is het doel? Bereikt de wandelaar het? Hoe is het daar? Ik citeer het gedicht ‘De omweg’.

We huisden in kelders en kroegen, we dansten
met naamloze meisjes, we dronken, we speelden,
we zagen de nachten om onze ogen getekend.

Nu sta je daar op het plein, onherkenbaar, zo wit
en zo mager, in het sneeuwende licht,
onder je arm je viool, op weg naar je vader.

Je bent na jaren terug van een reis, je komt thuis.
Ze raken je aan, ze betasten je ogen, je mond.

Alsof je te lang in de zon hebt gekeken, zo kijk je.
Je bent in je eigen kamer verdwaald.

[p. 95]

De figuur in dit gedicht is op weg naar zijn vader. De verloren zoon, denk je dan (Ik zal opstaan en tot mijn vader gaan). Het is een motief dat niet alleen Gossaert en De Mérode gebruikten (dat is wel de beste aanduiding: ze berijmden de gelijkenis niet), maar ook André Gide en zeer recent nog Jonathan Franzen in zijn roman The corrections. De aangesproken persoon in het gedicht en de spreker hebben een verleden in kelders en kroegen achter de rug (heeft aldaar zijn goed doorgebracht, levende overdadiglijk; die uw goed met hoeren doorgebracht heeft). Ze ‘huisden’ er zelfs. En dan de derde regel: ‘we zagen de nachten om onze ogen getekend’. De kringen van vermoeidheid, natuurlijk. Maar ook: ze zijn getekenden. En dat klinkt al wat minder positief, want ze zijn getekend met de nacht.

De aangesproken figuur is na jaren terug van een reis, hij heeft vanuit zijn verleden een omweg naar huis gemaakt. Hij staat op een plein, ‘zo wit / en zo mager’. Dat is merkwaardig: de verloren zoon zal ook wel mager geweest zijn (hij begon gebrek te lijden), maar deze figuur krijgt iets van een onschuld die deze met de nacht getekende nu niet direct karakteriseerde, en ook niet de verloren zoon (ik heb gezondigd tegen de hemel en voor u). Hij staat daar ‘in het sneeuwende licht’. Het gaat te ver om hierbij meteen te denken aan de bijbelse belofte over zonden die wit zullen worden als sneeuw (Jes. 1:18), maar toch roept Holtrigter iets op van een reiniging, een katharsis. Een prachtig beeld: sneeuwend licht. Ik denk erbij aan de zon, aan een zonlicht dat zich alleen om deze man lijkt te bekommeren, dat hem een aureool geeft. Zou die omweg hem zo veranderd hebben?

Die viool herinnert aan de Duitse romantiek: de vagebond, de Taugenicht. Er bestaat een prachtig lied van Hugo Wolf op tekst van Eichendorff: ‘Wandern lieb ich für mein Leben, / lebe eben, wie ich kann, / wollt ich mir auch Mühe geben, / paßt es mir doch gar nicht an. // Schöne alte Lieder weiß ich, / in der Kälte, ohne Schuh, / draußen in die Saiten reiß ich, / weiß nicht, wo ich abends ruh!’ Wolf geeft het onbekommerde van deze figuur onovertroffen weer, zoals ook zijn ironie; de meisjes die hij tegenkomt, en in wie hij eigenlijk wel geïnteresseerd is, voegt hij uiteindelijk toe: ‘Mag dir Gott ein'n Man bescheren, / wohl mit Haus und Hof versehn! [verrukkelijk sarcastische dissonanten bij Haus und Hof versehn] / Wenn wir zwei zusammen wären, / möcht mein Singen mir vergehn.’ Zo iemand, die zich aan niets en niemand binden wil, die komt in het gedicht van Holtrigter thuis. Hoewel: eigenlijk weet je dat niet. Dat is het aparte van dit gedicht; dat onduidelijk blijft wat er tijdens de omweg met hem is gebeurd.

Thuis is er geen warm welkom, ook geen afwijzing, maar bevreemding. ‘Ze raken je aan’. Hij is niet meer deze mijn zoon, hij heeft geen naam meer, maar is een voorwerp geworden, dat betast moet worden. Dat is wat anders dan in de gelijkenis: toelopende viel [de vader] hem om zijn hals en kuste hem. Dit gedicht van Holtrigter gaat over een verloren zoon die, eenmaal thuisgekomen, meteen weer is verdwaald. Dat staat in de laatste regel. Maar die had Holtrigter van mij mogen weglaten. Dat komt mede omdat de vorige zin (‘Alsof je te lang in de zon hebt gekeken, zo kijk je.’) bij mij iets wakker roept waardoor elke verklarende volgende regel een anticlimax moet zijn. Meer nog dan het beeld van iemand met blindgeslagen ogen, was dat een verhaal over iemand anders die te lang in de zon had gekeken: Bavink, uit Nescio's Titaantjes.

Dat verhaal over vijf mislukte (dat wil zeg-

[p. 96]

gen: maatschappelijk geslaagde) idealisten, begint zo: ‘Jongens waren we - maar aardige jongens. Al zeg ik 't zelf. We zijn nu veel wijzer, stakkerig wijs zijn we, behalve Bavink, die mal geworden is.’ De vijf heren brachten hun jeugd door met weemoedig zijn, vage plannen beramen en in de zon staren. Maar nu zijn ze allemaal gevestigde burgers. Alleen Bavink, de schilder die altijd de zon wilde schilderen, niet. Aan het eind van het verhaal is hij ‘mal’ geworden: ‘Hij is nu in een gesticht voor zenuwpatiënten. Hij is heel rustig. Hij kijkt maar naar boven, naar de lucht, of tuurt naar den horizon of zit in de zon te staren tot z'n oogen pijn doen. Dat mag-i niet, maar ze kunnen niets met 'm beginnen. Aan 't praten kunnen ze 'm niet krijgen.’

Ik weet natuurlijk niet of Holtrigter Nescio in gedachten heeft gehad toen hij deze regel neerschreef. Maar ik heb de neiging dit gedicht te lezen als een vers over de kunstenaar, de zuivere, de onmaatschappelijke, en de burgers; over een zuiverheid die met het gesticht wordt bekocht; over het onbegrip van de ‘ze’ uit de laatste regels. Het is geen traditionele behandeling van het thema van de verloren zoon. Het gaat over iemand die tijdens zijn omweg naar huis zuiver is gebleven, of geworden.

Is Omwegen een bundel christelijke poëzie? Ik weet het niet. Ik heb de oplossing van Henk van der Ent (‘Er bestaat geen christelijke poëzie, er bestaan alleen christelijke lezers.’) altijd erg gemakkelijk gevonden, en daarom onbevredigend, maar voor de gedichten van Holtrigter zou die bewering wel eens kunnen opgaan. Uiteraard hangt dat helemaal samen met het open karakter van zijn poëzie: het hangt van de lezer af welke kant hij ermee opgaat. Wat ik hierboven heb geschreven over ‘De omweg’ is sterk persoonsgebonden; iemand die Eichendorff noch Nescio kent, en bij de lezing van dit gedicht misschien wel helemaal niet denkt aan andere boeken die hij gelezen heeft, komt waarschijnlijk met een heel andere interpretatie. Wel is het zo dat de gedichten een onmiskenbaar religieuze kleur hebben: wanneer het over de hemel gaat, over levend water, over God, over de komst van de Messias; ook de betrokkenheid bij de wereld verraadt een christelijk sentiment. Maar - Ter Braak zei het destijds over de Jong-Protestanten - met vaker dan anderen het woord God te gebruiken schrijf je nog geen christelijke poëzie. Omwegen maakt duidelijk dat de betekenis van een gedicht niet zozeer in de tekst zit, maar dat betekenis ontstaat in de interactie tussen tekst en lezer. Dat is waarschijnlijk altijd zo, maar voor deze gedichten geldt het zeker.

Er zijn regels uit Omwegen die zich meteen in je geheugen hechten. Bijvoorbeeld:

Zondagnamiddag, krekels naaien de stilte.

Er staan ook zwakkere regels in. Zoals: ‘Treinen, ze ruiken naar ijzer en afscheid.’ Dat steekt al te bleekjes af bij andere regels over een trein en een station: Achterbergs ‘Hulshorst, als vergeten ijzer / is uw naam, [...]’. Sommige gedichten zijn zoals ik schreef te open, en soms lijkt Holtrigter niet helemaal zichzelf (in ‘Het snoer’). Maar dit zijn kanttekeningen. Want er staan, zoals ik aan de hand van één voorbeeld heb laten zien, veel intrigerende gedichten in deze bundel. Daar schrijf ik liever geen recensie over. Die wil ik blijven lezen en herlezen.

Gert van de Wege

Juliën Holtrigter, Omwegen. Uitg. Mozaïek, 48 blz., €11,90