Liter. Jaargang 4

Christelijk literair tijdschrift

[p. 39]

Lina Spies & Hans Ester
Klinker & Medeklinker

Wie ken die ryp se bêreplek,
skatkamers van die sneeu?
God bewaar die bruidsdrag van die aarde.
Hy ontbied die môre;
uit sy geheime garderobe
haal Hy haar ligroos kleed.

'n Vreemdeling, sê u, dominee?
'n Bywoner, 'n reisiger
wat die onsienlike moet sien?
Op dié deurtog verheug ek my
om te oorwinter, te oornag.

In die koesterkolle van die son
is ek dassie en duinemol:
Vanself om die aarde bol
my opgehewe hande.

Die God van die verborge plekke
leer ek sienderoë ken.

Lina Spies

Uit: Lina Spies, Hiermaals. Uitg. Human & Rousseau, 1992

[p. 40]

Credo [klinker]

Agter my gedig ‘Credo’ uit my bundel Hiermaals lê die verhaal van die gelyktydige ontwikkeling van 'n lewensbeskouing en 'n talent. Van beslissende belang vir die koers wat my lewe gevolg het, was veral die vormende invloed wat daar op my uitgegaan het van twee van my dosente aan die Universiteit van Stellenbosch: die filosoof Johan Degenaar en die digter Dirk Opperman. Aan Degenaar het ek 'n beskouing van die aarde en die mens te danke waaruit ek reeds 'n leeftyd lank inhoude put vir die maak van gedigte. En dis Opperman aan wie ek die verwesenliking van 'n sluimerende talent vir die poësie te danke het.

Die belangrikste les wat ek by Opperman geleer het, is dat om gedigte te skryf nie die inkeer op die self en die uitstort van emosie veronderstel nie, maar 'n oorgawe aan die lewe deur die sintuie en 'n vereenselwiging met andere om so uitdrukking te gee aan die algemeen-menslike. 'n Digter moet deur die oog dink, het Opperman geleer, en abstrakte, bewerende taalgebruik - volgens hom by uitnemendheid die taal van die filosofie - vermy.

Opperman se weerstand teen die filosofie en my verdieping daarin het nie tot 'n botsing tussen my twee hoofvakke gelei nie. Wat op eerste sig in konflik met mekaar gelyk het, was ten diepste versoenbaar en wedersyds verrykend. Degenaar was ook 'n groot liefhebber van die poësie met 'n besondere belangstelling in die metafoor as voertuig van die gedagte. Sowel die digter as die filosoof het die aarde liefgehad en my vermoë om sintuiglik te ervaar, gestimuleer. Maar meer nog het albei dosente my bevry van 'n onderskatting van die aarde en die lewe: 'n lewensbeskouing wat seerseker nie inherent is aan die Christelike geloof nie, maar tog daarmee verband hou.

In die prediking waaraan ek van jongs-af blootgestel is, moes ek by herhaling hoor dat die ‘wêreld nie ons woning is nie’. Maar nou het ek presies die teenoorgestelde van belydende Christene verneem, onder andere van Gilbert K. Chesterton in sy Orthodoxy wat hy sy ‘personal philosophy’ noem. Degenaar het een van sy lesings ingelei deur te siteer uit die hoofstuk ‘The ethics of elfland’: Sprokies waarin riviere vloei met wyn en bome goue appels dra, sê Chesterton, het hom laat besef dat die aarde self betowerd is: ‘The only words that ever satisfied me as describing nature are the terms used in fairy books “charm”, “spell”, “enchantment”’. Chesterton se Orthodoxy het 'n onuitputlike bron vir my poësie geword en my geleer dat verwondering ten diepste religieus is.

Die neologisme gevorm na aanleiding van ‘hiernamaals’ het, as die antoniem daarvan, die titel geword van my sesde bundel van 1992 wat ek opgedra het aan Johan Degenaar. Ek wou nie Chesterton se betoog voer om my keuse vir die ‘hiermaals’ te motiveer nie, daarom het ek volstaan met 'n kriptiese motto; Chesterton se

[p. 41]

gevolgtrekking sonder daaraan voorafgaande motivering: ‘But I was frightfully fond of the universe’. ‘Credo’, die inleidende gedig van Hiermaals, is soos die titel te kenne gee die mottogedig.

Die eerste strofe gaan oor die misterieuse en die ondeurgrondelike in die skepping; die onsigbare oorspronge van die sigbare. By my as Bybelgevormde digter kom metafore om uitdrukking te gee aan dié gedagte asof vanself op uit die boek Job. Job kry nooit van God te hore dat die rampe wat hom getref het, voortgekom het uit die kosmiese stryd tussen die Goeie en die Bose nie. Wanneer die stryd besleg is en God Job uiteindelik antwoord, openbaar Hy Hom as die Skepper en beantwoord Hy nie Job se vrae oor waarom hy so geteister is nie: Job wat die wondere van die skepping nie kan deurgrond nie, mag nie sy handelinge bevraagteken nie; dit lê buite sy menslike begripsvermoë.

Die beeldspraak in die eerste strofe van ‘Credo’ is ontleen aan enkele verse in Job 38. Die eerste twee reëls is 'n kriptiese samevatting van vers 22: God vra aan Job of hy weet waar die ryp en die sneeu bewaar word. Die antwoord daarop is die omkering tot 'n stelling van 'n ander vraag van God aan Job in die voorafgaande vers 12: ‘Het jy die môre ontbied, die daeraad sy plek aangewys?’. Nie God is in strofe 1 van my gedig aan die woord nie, maar 'n spreker wat vertroud is met die gesprek tussen God en Job.

Hierdie spreker rig haar (of hom) in die tweede strofe tot 'n spesifieke hoorder; 'n dominee wat as aanhanger van sy dogma die mens se vreemdelingskap op aarde en die tydelikheid van sy aardse bestaan verkondig. Na analogie van strofe 1 gee die spreker ook self die antwoorde op die vrae wat sy aan die dominee gestel het: Sy bely die vreugde aan haar aardse bestaan, ondanks die kortstondigheid daarvan wat sy ten volle erken deur die gebruik van die woorde ‘deurtog’, ‘oorwinter’ en ‘oornag’.

Die derde strofe word 'n gebed vir die aarde maar eers nadat die spreker haar vereenselwig het met 'n ‘dassie’ en 'n ‘duinemol’; twee klein soogdiere wat respektiewelik in kranse en in duine hou en na buite kom om hulle in die son te koester. Die hande wat die spreker na God ophef, vou onwillekeurig beskermend om die aarde.

Die slot van die gedig is reeds in die aanvang beslote. As die geloof 'n vaste vertroue is op die dinge wat ons nie sien nie, ontspring dit ook aan die dinge wat ons sien. Deur met die natuurlike oog te kyk en nie met die ‘geestesoog’ nie, leer ons die God van die verborge plekke - die God van Job - ken.

Lina Spies

[p. 42]

Trouw aan de aarde/trouw aan God [medeklinker]

De Zuid-Afrikaanse dichteres Lina Spies schrijft poëzie die zowel bezinning op de eigen plaats in de tijd wil zijn als een brug wil slaan naar gespreksgenoten bij wie verwante vragen worden verondersteld. De poëtische gesprekken gaan over tijd en eeuwigheid, over de liefde, over God, over de afstand tussen Zuid-Afrika en Nederland en over de verwondering dat taal een mens kan oprichten, maar een mens ook kan knakken.

De behoefte aan het gesprek als vraag om een luisterend oor en als appèl op medegevoel is cruciaal voor het omvangrijke dichterlijke werk van Lina Spies. Haar gedichten zoeken de dialoog. Die dialoog hebben ze ruimschoots gevonden in een vaste, trouwe lezerskring binnen Zuid-Afrika.

De bundel Hiermaals, waaruit het gedicht ‘Credo’ afkomstig is, is in zijn geheel aan de Stellenbossche filosoof Johan Degenaar opgedragen. Met deze opdracht is een signaal gegeven. Degenaar heeft met zijn vele publicaties in tijdschriften en kranten een wezenlijke bijdrage geleverd tot de ingrijpende politieke veranderingen in Zuid-Afrika tijdens de jaren tachtig van de vorige eeuw. Lina Spies betoont met de opdracht haar respect voor het denken van Degenaar. Bij deze ene handreiking blijft het echter niet. Een zeer groot aantal afzonderlijke gedichten is aan vrienden in Nederland en Zuid-Afrika opgedragen. Het gesprek met de documenten van andere kunstenaars voegt zich daar nog bij. Hiermaals bevat poëtische vertalingen in het Afrikaans van brieven die de Amerikaanse dichteres Emily Dickinson schreef. De dichteres zelf richt via een brief het woord tot Mozart. Zo'n intensieve praktijk van ‘opdragen’ en tegelijkertijd appelleren ben ik elders nog niet tegengekomen. De opdrachten hebben minder of meer betekenis al naar gelang de bekendheid van de hiermee geëerde ontvanger. Maar in alle gevallen weet de lezer dat een gesprekssituatie vooraf is gegeven, dat het om een flard uit een reeds bestaand contact gaat. De opdrachten zijn signalen van een fundamenteel verlangen naar uitwisseling en gemeenschap. Met deze sociale verankering passen de gedichten van Lina Spies eerder in de context van de negentiende eeuw met zijn sociale inbedding van de poëzie dan binnen de poëzietraditie van onze tijd. Kenmerkend voor de poëzie vanaf het Expressionisme is immers dat zij steeds cryptischer geworden is tot en met het stadium van onleesbaarheid en pseudo-diepzinnigheid. Bij het laatste denk ik bijvoorbeeld aan het werk van H. Faverey, Remco Campert en van Lucebert. Er lopen in de Nederlandse letterkunde veel poëtische keizers rond die het aan kleren ontbreekt. Het gevolg van hardnekkige vooroordelen is geweest dat de door het christelijk geloof geïnspireerde poëzie in de marge van de erkende literatuur terecht is gekomen.

Toegankelijkheid hoeft niet te betekenen dat gedichten gemakkelijk consumeer-

[p. 43]

baar zijn en moeiteloos aansluiten bij inzichten en gevoelens die bij de lezer al op voorhand aanwezig waren. In de poëzie van de sinds 1961 in Nederland wonende Zuid-Afrikaanse dichteres Elisabeth Eybers is aanspreekbaarheid op een prachtige manier met diepzinnigheid gecombineerd. Die combinatie van het vriendelijk genodigd zijn van de lezer die vervolgens tot diepgaande bezinning wordt uitgedaagd, geldt evenzeer voor het werk van Lina Spies. Deze dichteres is door de onderwerpen van haar gedichten ten nauwste verbonden met datgene wat in onze tijd leeft. Van alle voor deze tijd kenmerkende problemen is de vraag naar de rol van God in de wereld en de plaats van God in het persoonlijke leven van de mens bij Lina Spies de belangrijkste.

De kern van deze poëzie ligt in de pogingen van het ik dat hier spreekt om een zuivere balans te vinden tussen de ervaringen van de geschiedenis van de twintigste eeuw en het fundamentele vertrouwen in de goede bedoelingen achter deze schepping. Misschien kan ik het duidelijker formuleren door te wijzen op een bewustzijn bij de dichteres Lina Spies van een scheur tussen de vertrouwde woorden van het geloof en de wanhoop van de vervolgde mens tijdens de vorige eeuw, in het bijzonder tijdens het Derde Rijk. Zij stelt de oude, steeds weer brandend actuele vraag naar de aanwezigheid van God op plaatsen waar iedere menselijkheid afwezig is. De gedichten uit Hiermaals vormen de poëtische vertegenwoordiging van deze knagende spanning tussen geloof en terreur. Maar we vinden ook de troost van de schepping in deze gedichten terug.

In zijn boek Religie zonder God? bespreekt de gereformeerde theoloog K. Runia de drie oecumenische geloofsbelijdenissen. Over het ‘Credo’ in het algemeen zegt hij: ‘Credo, dat is: Ik geloof... Met andere woorden, hier belijdt de gelovige zijn persoonlijk geloof in God. Tegelijk echter belijdt hij in het midden van de kerk en in gemeenschap met andere gelovigen. Zijn belijdenis gaat boven het persoonlijke uit en mengt zich met het koor van de hele kerk van alle plaatsen en alle eeuwen.’ In het gedicht van Lina Spies vormen de eerste regels een jubelzang op de grootsheid en bekoring van de schepping. De eerste twee regels doen sterk denken aan de retorische vragen die in de Psalmen worden gesteld. Niemand kent immers de geheime plek waar de sleutel tot het geheim van de schepping wordt bewaard. Voor Nederlandse oren mag de verwijzing naar ‘rijp’ en ‘sneeuw’ een beetje vreemd klinken. Zuid-Afrika wordt immers eerder met blauwe luchten en een stralende zon geassocieerd dan met vrieskou. Maar dat is een scheve vooronderstelling. In de Zuid-Afrikaanse winter kan het aardig vriezen en je hoeft dan niet ver buiten Kaapstad te zijn om de besneeuwde bergen van de provincie West-Kaap te aanschouwen. Deze kanttekening is wellicht overbodig in het licht van de lofprijzing van ‘Credo’. In dit gedicht leidt de schepping tot verwondering. Niemand doorgrondt het laten worden, de schepping. Het tot bestaan laten worden leidt bij de mens tot sprakeloos-

[p. 44]

heid en tot eerbied. En, moeten we hieraan toevoegen, paradoxaal genoeg, ook tot poëzie. Het woord ‘geheim’ in de vijfde regel keert aan het slot terug in de ‘verborge plekke’. Het geheim van de schepping is het geheim van God zelf. Kennen we Hem, dan begrijpen we ook wat we zien. Maar we kunnen alleen maar kennen door een intieme, vereenzelvigende manier van zien. Het is eerst zien en dan geloven (waar we in wezen al op hoopten).

Het gedicht plaatst het persoonlijke Credo tegenover de algemene uitspraken over God. De dominee verschijnt hier als vertegenwoordiger van de vergankelijkheidsgedachte. De wereld is in de optiek van de officiële vertegenwoordiger van de kerk geen permanente verblijfplaats. Wij mensen, zo luidt de boodschap, zijn reizigers, onderweg naar een andere werkelijkheid waarin wij pas zullen zien ‘van aangezicht tot aangezicht’ (brief van de apostel Paulus aan de Corinthiërs 13, vers 12). Het Afrikaanse woord ‘Bywoner’ heeft nog de bijzondere betekenis van hulparbeider op een boerderij die met zijn gezin afhankelijk is van de eigenaar-boer en geen recht kan doen gelden op een duurzaam verblijf op de boerderij. Is de arbeid gedaan, dan kun je verder trekken. Er zit ook een associatie met armoede in ‘Bywoner’.

Tegenover de deemoedige houding van de tijdelijke bewoner plaatst de dichteres haar liefde voor de natuur en haar vermogen om de natuur als openbaring van Gods majesteit en goedheid te zien. Voor de dichteres krijgen het overwinteren en het overnachten een positieve betekenis. Het zijn geen tussenstadia onderweg naar het echt belangrijke en duurzame. De natuur is er om het schepsel te koesteren. Het schepsel krijgt vervolgens een koesterende houding ten opzichte van de schepping:

In die koesterkolle van die son
is ek dassie en duinemol:
Vanself om die aarde bol
my opgehewe hande.

De houding van het sprekend ik is symbolisch geladen. In de traditie van de rooms-katholieke eredienst is het heffen van de armen het aloude gebaar van gebed, het gebaar van de orans. Het wordt ook uitgelegd als het zegegebaar dat Christus volgens de traditie gemaakt zou hebben in zijn Opstanding. ‘Dassie’ (een konijnachtig dier dat in rotsspleten leeft) en ‘duinemol’ zijn dieren die typerend zijn voor Zuid-Afrika. Als de zon heerlijk warm schijnt op bepaalde plekjes - ‘kolle’ - tussen de rotsen en de duinen, dan koesteren de dieren zich in deze warmte. In het Afrikaans (net als in het Nederlands) is er een duidelijke associatie van het diertje ‘mol’ met blindheid, dus met het niet kunnen zien. Op het leren zien komt het hier aan. Voor de Nederlandstalige lezer van dit en andere gedichten geldt het zien ook het doorzien van de betekenis van enigszins vreemd overkomende woorden. Ik heb de moeite om

[p. 45]

in het Afrikaans de betekenis te vinden altijd als verrijking ervaren. In de geciteerde regels van ‘Credo’ overschrijdt het ik de beperkingen van het bestaan als mens en wordt deel van het geheel, het voelt zich het geheel. De opgeheven handen vormen een beschermend en koesterend schild om de aarde, een bol om de bol.

De laatste twee regels zijn de balans van een diepgaande levenservaring en vormen tegelijkertijd een antwoord aan de dominee met zijn visie op de mens als ontheemde:

Die God van die verborge plekke
leer ek sienderoë ken.

Het geheim is in dit gedicht veelvuldig vertegenwoordigd. Het is de bewaarplek van de rijp, het is de schatkamer van de sneeuw, het is de geheime garderobe waar de dingen niet toegankelijk zijn maar waar ze worden bewaakt. De spreekster wil er zich niet bij neerleggen dat de openbaring van de geheimen zal plaatsvinden op het moment dat de kostbaarheden verleden tijd zijn geworden. Zij verlangt naar openbaring hier en nu. En aldus geschiedt. Zienderogen leert zij kennen. De eenheid met al wat leeft heeft de God van de verborgen plekken toegankelijk, kenbaar gemaakt. God en natuur vallen niet samen maar de natuur is wel de toegang tot de verborgen kennis. Het ‘hiermaals’ neemt de plaats van het hiernamaals voorlopig over.

In Hiermaals is een gedicht te vinden met de titel ‘Elegie aan Fia: 'n gebed vir haar kat’. God wordt als de maker aangesproken: ‘Van U was die patroon en die palet / vir 'n klein, volmaakte kreatuur’. Lina Spies heeft vele gedichten over het bewonderenswaardige, raadselachtige fenomeen kat geschreven en ook een bijzonder aantrekkelijke bloemlezing van Nederlandse en Zuid-Afrikaanse gedichten en verhalen over de kat gepubliceerd: Majesteit, die kat (Uitgeverij Queillerie, Kaapstad 1998). Ook hier draait alles om het geheim van de kat en het raadsel waar de schepping de mens voor plaatst: ‘Die oorgawe waarmee 'n kat slaap, suggereer 'n toestand van volkome geluksaligheid wat net hy deelagtig is. En wanneer hy hom uit die voete maak, lei hy sy eie geheime lewe waarvan die eienaar niks weet nie.’ (uit de inleiding)

Lina Spies kent de rampen van de geschiedenis en de gebrokenheid van de schepping. In haar voortdurende dialoog met het werk en de brieven van Emily Dickinson is (evenals bij Elisabeth Eybers) de dood het centrale onderwerp. Etty Hillesums Het verstoorde leven is deel van haar biografie geworden. Door alle rampspoed heen dringt zich daarnaast steeds opnieuw de verwondering over de schoonheid van het leven. Uniek is in deze gedichten dat Nederland en Zuid-Afrika niet voor elkaar onderdoen op momenten van ontroering en inspiratie. In tegenstelling

[p. 46]

tot Eybers houdt Lina Spies van Nederland, al blijft het verlangen naar de tegenpool Zuid-Afrika (en omgekeerd) bij een verblijf in Nederland voortdurend aanwezig. De dichteres is thuis in beide werelden en juist die constellatie maakt haar ook een beetje thuisloos.

Gedurende de laatste jaren is in Zuid-Afrika aan een nieuwe Psalmberijming gewerkt. Eén van de voor dit werk gevraagde dichters was Lina Spies. In een artikel in het tijdschrift Skrif en Kerk (nr. 3, jg. 1998) beschrijft de dichteres haar schrik toen zij voor dit werk werd gevraagd: ‘My eerste gewaarwording was: Hoe op aarde sal ek 'n psalm kan berym?’ In het licht van de dichtbundel Hiermaals en van het gedicht ‘Credo’ krijgt de verbinding van ‘aarde’ en ‘psalm’, van zien en lofprijzen een verrassende, diepe betekenis.

Hans Ester

Lina Spies (1939) was hoogleraar Zuidafrikaanse en Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Stellenbosch. Sinds 1999 is zij met pensioen en is thans gastdocent aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Van haar zeven dichtbundels zijn de meest recente Hiermaals (1992) en Die skaduwee van die son (1998).

Hans Ester (1946) doceert vergelijkende kunstwetenschap aan de universiteit van Nijmegen. Hij is voorzitter van het clo en van het Suid-Afrikaanse Instituut in Amsterdam. Recente publicaties: De schone verbeelding van de dood (1999, samen met Etty Mulder); Das Jahrhundert Berlins (2000, samen met Jattie Enklaar).