Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 87]

Kritieken

De zeventigste (?) druk

Bij Teunis Horneer, een Gorinchemse drukker, rolde in 1751 de eerste druk van de liederenbundel De lofzangen Israëls waaronder de Heere woont van de pers. Bijna 200 jaar later, in 1933, schreef de Utrechtse uitgever Wim den Hertog zonder blikken of blozen op het titelblad: derde druk. Het zal minstens de zestigste geweest zijn! Op de titelpagina van de laatste uitgave van het afgelopen millennium vermeldt uitgever De Groot Goudriaan veiligheidshalve maar geen druk meer.

Werd de eerste uitgave van de gedichten van dominee Johannes Groenewegen verzorgd door zijn broer Jacob, de laatste tekstbezorger is drs. A. Ros, ongetwijfeld de beste kenner van het Nederlandse piëtistische lied op dit moment. Er is moeite gedaan om de immens populaire bundel nog één keer netjes voor de dag te laten komen, vlak voor zijn 250e verjaardag.

Lastig bij het verzorgen van de heruitgave van een volksboekje is de keuze van de tekst waarop je je editie baseert. Het zetwerk van deze goedkope boekjes werd zo onzorgvuldig gedaan, dat noch de editio princeps, noch de Text letzter Hand vanzelfsprekende kandidaten zijn. Ros heeft ervoor gekozen om zijn editie te baseren op de eerste achttiende-eeuwse drukken, waarbij de uitgave van 1757 een belangrijke plaats inneemt. Dit is de eerste druk waarbij de dichter Johannes Groenewegen zelf verantwoording neemt voor de bundel. Daarnaast is dit een uitgave met een vlaggetje. Johannes draagt hem namelijk op aan zijn betaalmeester, de adellijke familie Van Gonsveld. Met het oog daarop zal hij aan de uitgave extra aandacht besteed hebben.

De heruitgave van de gedichten van Groenewegen wordt voorafgegaan door het voorwerk van de eerste drukken: de dedicatie, de voorrede van Johannes Groenewegen van 1757 en de voorrede van Jacob uit de eerste druk van 1751/1752. Van mij had ook het verslag van de approbatie van de theologische faculteit van Utrecht er in gemogen. De approbatie is interessant omdat de visitatores met naam en toenaam hun aarzelingen uitspreken ten aanzien van mystiek taalgebruik in de bundel.

Bijzonder is wel dat er nu voor het eerst in de drukgeschiedenis een uitgave ligt, waarin de muzieknotatie van de voorgeschreven melodieën opgenomen is. Van ruim 20 contrafacten staat de melodie in moderne vormgeving op papier. Er zijn verrassend mooie zeventiende-eeuwse melodieën bij. De waarde van deze uitgave wordt hierdoor mede bepaald. Door het forse formaat van het boek ziet de bladspiegel er rustig en fraai uit. Ros koos ervoor om de gedichten in hedendaagse spelling te presenteren.

De inleiding van Ros heeft de plaats gekregen van een nawoord. Deze tekst, die onder andere bestaat uit een biografisch overzicht van Johannes Groenewegen en een overzicht van de drukken, werd eerder gepubliceerd in het Documentatieblad Nadere Reformatie (22/1) 1998, p. 43-64.

De bundel ontstond in een periode waarin de Werkendamse opwekkingen plaatsvonden. Het ‘schreije, roepen, bidde, erkenne van haar zonde, strafschuld en van Gods rechtvaardigheid al ginge zy verloore, dat roepen: Heere Jesus, ik zal sterve zoo gy u zelve niet aan my ontdekt, enz. ging alle verbeelding te boven.’ De Werkendamse beroeringen (1746)

[p. 88]

waren er eerder dan de Nijkerkse (1750). Deze opwekking stimuleerde Johannes Groenewegen tot het schrijven van geestelijke liederen. Ze werden verspreid, overgeschreven, veel gelezen en gezongen. Niet alleen op de Werkendamse gezelschappen, die iedere zondagavond gehouden werden, maar ook op alle andere gezelschappen die broer Jacob bezocht. Je krijgt de indruk dat Johannes de auteur, en Jacob de ambassadeur van de liederen was. Jacob verzorgde uiteindelijk de eerste uitgave, die vervolgens eeuwen lang op zijn naam zou blijven staan.

De gedichten ademen de sfeer van de gezelschappen. Ze verwoorden de emoties van Gods kinderen. Taalpareltjes zoek je tevergeefs, maar wanneer je bereid bent de bundel te lezen als een verzameling egodocumenten, lichten sommige liederen op. Ontroeren ze zelfs:

O lieve Jezus, vol ontfarmen,
Ontfermer Jezus, Zie mij aan.
Och, wil U over mij erbarmen
En voor mij tot de Vader gaan.

Laat godd'lijk licht mijn ziel beschijnen,
O Zonne der gerechtigheid,
Laat al de wolken eens verdwijnen,
O Jezus, vol van zaligheid, (p. 304)

De invloed van de bundel op het taalgebruik en wellicht ook op het denken van conventikelgangers moet groot geweest zijn. Ros signaleert meer dan zestig drukken. Het achterhalen van de twintig edities die Van der Haar niet vermeldt in zijn Schatkamer van de Gereformeerde Theologie in Nederland, moet een aardige klus geweest zijn. Het is jammer dat de gegevens over de edities zo uiterst summier zijn. Moeten we er voetstoots vanuit gaan dat alle uitgaven in autopsie beschreven zijn, of is er



ook gebruik gemaakt van signaleringen die verder niet gelokaliseerd konden worden? Het was heel aardig geweest als bijvoorbeeld de titelpagina's afgedrukt waren. Dan was het boek wel zo'n vijftien tot dertig pagina's dikker geworden, maar op een omvang van 500 maakt dat nauwelijks meer verschil. En anders een ‘bibliografische vingerafdruk’ van de bestudeerde exemplaren. Ook was het aardig geweest wat meer onderzoek te doen naar de drukgeschiedenis. Meteen al bij de eerste druk doet zich een probleem voor. Op de pagina's 20 en 475 staat de titelpagina van een eerste druk uit 1751, op pagina 484 een eerste druk uit 1752. Is dat inderdaad nog steeds een eerste druk en werd alleen de titelpagina met een kleine aanpassing in het zetwerk opnieuw gedrukt? Was de eerste druk klaar in 1751, maar was het wachten op de heren professoren, van wie de tekst van de approbatie Horneer op zijn vroegst eind november zal bereikt hebben? Je kunt op basis van de uitgaven ook kijken naar de geografische sprei-

[p. 89]

ding. De boekdistributie was in de achttiende eeuw nog niet zo ontwikkeld dat het er niet toe deed waar een drukker woonde. Achttiende-eeuwse edities uit Zeeland en Groningen/Friesland ontbreken vrijwel geheel.

De drukker Teunis Horneer heeft waarschijnlijk toch een beetje zitten slapen. De eerste drukken van het boekje worden maar schoorvoetend op de markt gebracht: 1751-1753-1757 De vraag is groter dan het aanbod en er verschijnen goedkopere piratendrukken op de markt. Dat zint de auteur niet. Hij schrijft: ‘dat ik met veel bevreemding heb gezien, dat deselve hier en daar schandelyk zyn na gedrukt, sonder grond desweegen of die egt en regt zyn, Erkennende de zelve ook niet voor Egt, dan die van teunis horneer eygenhandig onderteekent zyn. Behalve dat ook wegens de geringe prys, waar voor men de-selve Debiteerd, slegte druk en papier, het werkje selfs [zelf] als in kleinagting komt.’ De piratendrukken kwamen dus goedkoop op de markt in slecht zetwerk en op slecht papier. Over de uitgave van Ros had de auteur niet kunnen klagen. De handtekening van Horneer staat er in (p. 14), het zetwerk, ook van de melodieën, is perfect; de papierkwaliteit is uitstekend en door de prijs zal het werk zeker niet in ‘kleinagting’ komen.

Bij alle waardering blijf ik een beetje zitten met de vraag voor wie zo'n prestigieuze uitgave van deze eenvoudige liederenbundel nu bedoeld is. Voor het oorspronkelijk beoogde volksdeel? Voor de wetenschappers? Of moesten beiden tegelijk bediend worden? Hoewel een volksboekje met meer dan zestig drukken cultureel-historisch razend interessant is, denk ik niet dat wetenschappers zitten te wachten op een soort geautoriseerde uitgave van de tekst. Het gaat hun immers meer om de provenance en de receptie van de bundel, dan om stijl en taal. Als liederenbundel voor de geestelijke nazaten van Groenewegen had het allemaal wel wat kleiner en goedkoper gekund, tenzij het in de bundel beschreven zelfbeeld van de piëtist niet meer actueel is (p. 41): met de vraag voor wie zo'n prestigieuze uitgave van deze eenvoudige liederenbundel nu bedoeld is. Voor het oorspronkelijk beoogde volksdeel? Voor de wetenschappers? Of moesten beiden tegelijk bediend worden? Hoewel een volksboekje met meer dan zestig drukken cultureel-historisch razend interessant is, denk ik niet dat wetenschappers zitten te wachten op een soort geautoriseerde uitgave van de tekst. Het gaat hun immers meer om de provenance en de receptie van de bundel, dan om stijl en taal. Als liederenbundel voor de geestelijke nazaten van Groenewegen had het allemaal wel wat kleiner en goedkoper gekund, tenzij het in de bundel beschreven zelfbeeld van de piëtist niet meer actueel is (p. 41):

'k Heb geen schatten van de wereld,
'k Heb geen eer, geen goed, noch geld;
'k Ben hier met geen glans bepereld,
Maar in lage staat gesteld.

Begrijp me goed, wie het werk koopt, krijgt een prachtig boek in handen, dat in deze uitvoering de prijs zeker waard is. Maar dat deze uitgave zo op de markt komt, zegt meer over de tijd van luxe en overdaad waarin we terecht zijn gekomen, dan over de huidige waardering en de literaire kwaliteit van de Lofzangen Israëls.

Steef Post

Johannes Groenewegen, De lofzangen Israëls waaronder de Heerewoont. Ingeleid en verzorgd door drs. A. Ros. Uitg. De Groot Goudriaan, 496 blz., f 79,00
Dr. Steef Post (1957) is conrector van een scholengemeenschap. Dissertatie: Pieter Boddaert en Rutger Schutte, piëtistische dichters in de achttiende eeuw (1995).