Liter. Jaargang 3

Christelijk literair tijdschrift

[p. 81]

Eimert van Middelkoop
Dierbaar boek
Bulletje en Bonestaak van A.M. de Jong

‘Oude provinciesteden hebben bouwvallige randen. De mensen die daar wonen, komen vaak zo uit de natuur. Eens verscheen daar een man...’

Zo begint van de Russische meesterverteller Andrej Platonov diens Tsjevengoer; roman van een stad. De titel is intrigerend en roept beelden op van een duistere plek, diep in de binnenlanden van Rusland. Wanneer ik mijzelf bevraag op mijn literaire voorkeuren zoals die zich in de loop der jaren hebben ontwikkeld dan springen er twee uit. Ik houd van verhalenvertellers en ik heb wat met openingszinnen.

Om met het laatste te beginnen, een goed begin van een boek is als de eerste maten van een compositie van Johann Sebastian Bach: de hand van de meester is onmiddellijk herkenbaar en je kunt zonder enige aanloop gegrepen worden. Zo vergaat het me vaak met literatuur, zo verging het me met Platonov.

Knut Hamsun is een ander voorbeeld. Zijn De ring gesloten begint als volgt: ‘Als men op de kade de kustboot opwacht, levert dat niets op, maar het kost ook niets; alles blijft bij het oude. Misschien moet men er wat slijtage aan schoenen van aftrekken. Het is nergens slecht voor maar het gebeurt bijna nooit dat iemand er iets aan overhoudt.’ Een boek dat zo begint wil ik lezen, omdat alleen al de opening de belofte in zich bergt van een literair legato, een zich traag ontwikkelend verhaal dat mij wegvoert uit de hectiek van het alledaagse bestaan. Ik hoef van literatuur niet wijzer te worden. Daar is andere lectuur voor. Ik wil onderhouden worden. Zelden heb ik dan ook zo genoten als bij het lezen van Oblomow, het grote werk van de Russische schrijver Gontsjarow, een verhaal dat op een verrukkelijke manier eindeloos nergens over gaat. Het is te lang om te citeren, maar de introductie op de eerste bladzijde van de hoofdpersoon, een sublieme onbenul, noodt tot lezen. Hier neemt een echte verteller het woord!

De grootste verteller is Isaac Bashevis Singer, de Pools-joodse schrijver die de kroniekschrijver is geworden van de vernietigde wereld van de chassidische joden in Polen en Litouwen. Zijn grootste roman is De familie Moskat, een fascinerende beschrijving van het vooroorlogse joodse leven in Warschau. Het boek eindigt op het moment waarop met de Duitse inval de echte ellende begint. De lezer, die de verdere geschiedenis kent weet dat, de hoofdpersonen uit het boek niet. De schaduw van wat zal volgen en een angstig voorgevoel neemt al wel bezit van hen. De slotzinnen van het boek zijn dan ook verschrikkelijk: ‘Hertz Janovar barstte in tranen uit... “Ik

[p. 82]

heb geen kracht meer”, zei hij verontschuldigend. Hij aarzelde een ogenblik en zei toen in het Pools: “De Messias komt gauw”. Asa Hesjel keek hem verbijsterd aan. “Hoe bedoel je?” “De dood is de Messias. Dat is de eigenlijke waarheid”.’ Als de dag van gisteren herinner ik mij deze literaire nekslag.

Dit literaire epos is te gruwelijk om er de term ‘dierbaar’ aan te verbinden. Om een geheel andere, buitenliteraire reden is een ander boek van Singer, Een vriend van Kafka, mij wel dierbaar geworden. Ik had het meegenomen op een reis met een parlementaire delegatie in 1991, een reis die in Tallin (Estland) begon en via Riga (Letland) en Wilna (Litouwen) ons ten slotte in het Kremlin bracht. De drie Baltische staten hadden de onafhankelijkheid uitgeroepen, maar noch de toenmalige Sovjet-Unie van Gorbatsjov noch de Westerse landen waren zover dat zij deze ingrijpende politieke daad wilden of durfden te erkennen. In Wilna kwam ik in gesprek met de voorzitter van de commissie van buitenlandse zaken van het Litouwse parlement. Hij bleek van Joodse origine te zijn! Ik vroeg hem of hij het werk van Singer kende. Met een melancholische blik in zijn ogen keek hij mij aan en zei: ‘Ach, jullie denken natuurlijk dat wij evenals jullie echte parlementariërs zijn. In werkelijkheid zijn we dat nog nauwelijks. We zijn politieke beginnelingen, die nog geen jaar lid zijn van een nieuw gekozen parlement.’ En toen vertelde hij mij dat hij hoogleraar in de literatuurgeschiedenis was en veel werk van Singer uit het Jiddisch in het Litouws had vertaald! Op mijn verzoek signeerde hij de volgende dag mijn Nederlandse vertaling van Een vriend van Kafka: mit beste Grüsse von Jerusalem of Lithuania von ehemalige Jüdische Willna, mit Erinnerungen und Gefühle, Emanuel Singeris. Dat boek is mij dierbaar.

Om een vergelijkbare reden is ook een boek van de Antilliaanse schrijver Boeli van Leeuwen mij dierbaar. Zonder mij als leek te wagen aan het leveren van een bijdrage aan de discussie-zonder-eind wat wel en wat niet tot de christelijke literatuur mag worden gerekend: aandacht voor zijn werk in dit tijdschrift zou niet misplaatst zijn. Maar dit terzijde. Ik heb hem enkele malen kort gesproken in Willemstad. In het voorlaatste gesprek, in 1998, waarin binnen enkele minuten Kuitert en Schillebeeckx van commentaar zijnerzijds werden voorzien, vertelde hij dat een bundel essays van zijn hand op punt van verschijnen stond. Enkele maanden later vond ik die onder de titel De taal van de aarde (ontleend aan Joh.3:31) met onder meer het indrukwekkende biografische verhaal ‘Wie zegt gij dat ik ben?’ Een jaar later was hij zo vriendelijk mijn exemplaar te signeren. Een dierbare herinnering aan een groot Nederlands schrijver.

Wie, zoals schrijver dezes, werkzaam is in de politiek, ontwikkelt een gevoeligheid voor de taal, de macht van het woord, de verleiding van de oneliner en de manipulatie van de journalistiek, die altijd aanwezige criticaster die er soms om vraagt met de taal een rad voor ogen gedraaid te krijgen. Prachtig vond ik het gebruik van

[p. 83]

de zin ‘er hingen gedachten als vlaggen in de regen’ uit een gedicht van Marnix Gijsen, dat mijn gpv-voorganger Jongeling eens gebruikte ter typering van een debat over een kennelijk droevig onderwerp. En als ik voor de zoveelste keer een collega hoor zeggen dat tussen droom en daad wetten in de weg staan en praktische bezwaren, dan hoop ik dat hij ook de prachtige melancholische vervolgzinnen uit het geciteerde gedicht van Willem Elsschot kent: ‘en ook weemoedigheid, die niemand kan verklaren, en die des avonds komt, wanneer men slapen gaat.’

De taal is mij dierbaar, de plasticiteit ervan, de zeggingskracht en het vermogen van de verbeelding. Dat is natuurlijk ergens begonnen. Ik weet ook waar: door het wekelijks plunderen van de bibliotheek ‘onder de kerk’ beheerd door ‘bovenmeester’ Rietveld (de schoonvader van Hans Werkman). Die niet te verzadigen leeshonger is hem destijds niet ontgaan. Toen wij bij het verlaten van de lagere school een bijbel meekregen met een passende tekst, schreef hij in de mijne: ‘en overigens, mijn zoon, wees gewaarschuwd; er is geen einde aan het maken van veel boeken en veel doorvorsen is afmatting voor het lichaam’ (Prediker 12:12). Bijna veertig jaar later moet ik hem gelijk geven, maar zijn vermaning is aan mij niet echt besteed geweest.

Wat ik in zijn christelijke bibliotheek niet aantrof, was de twaalfdelige serie De wereldreis van Bulletje en Bonestaak, verteld door A.M. de Jong en getekend door G. van Raemdonck. Hij zal deze jongensliteratuur, uitgegeven bij De Arbeiderspers, ongetwijfeld niet passend hebben gevonden in zijn christelijke bibliotheek. Vermoedelijk heeft hij geweten dat deze sociaal-democratische schrijver, behept met een goed ontwikkeld anti-klerikaal sentiment, een gereformeerde jongeman niet zou stichten, maar eerder op anti-autoritaire en frivole gedachten zou kunnen brengen. Het zij zo. Mijn vader evenwel moet over dit soort literaire achtergrondgegevens niet hebben beschikt. Hij schonk mij vanaf mijn achtste of negende jaar zowel op mijn verjaardag als op sinterklaas één of twee deeltjes. Na een jaar of drie, vier was derhalve de verzameling compleet en verslonden. Wat heb ik daar toen van genoten! Van de bizarre fantasieën van A.M. de Jong, de idiote avonturen van de beide hoofdpersonen, hun kwajongensstreken en hun aantrekkelijke losbandigheid en natuurlijk de bijpassende komische tekeningen. Een kosmopolitische droomwereld voor een brave gereformeerde jongen! Ik lees geen jeugdliteratuur meer, maar wie de literatuur toekomst wil geven, moet beginnen bij het eren van de schrijvers van deze literatuur, van Roald Dahl tot Frans van Houwelingen.

Helaas hebben de jeugdboeken van A.M. de Jong hun langste tijd gehad. Tenminste, dat vrees ik. Ik heb mijn twaalf deeltjes van Bulletje en Bonestaak zorgvuldig bewaard. Niet om nog eens te lezen, maar uit nostalgie en om mijn kinderen er later een dienst mee te bewijzen. Welnu, dat laatste is op een bittere teleurstelling uitgelopen. Het interesseerde ze geen zier. De deeltjes zijn ongelezen gebleven.

[p. 84]

Ik weet inmiddels ook waarom. In de wintermaanden is er in Den Haag op het Plein, vlak voor het gebouw van de Tweede Kamer, een markt van tweedehands boeken. Ik loop er altijd even langs, snuffel wat en vervolg mijn parlementaire weg. Tot ik op een keer in een kraampje de complete Bulletje en Bonestaak zag liggen. Licht geroerd betastte ik de vertrouwde deeltjes en vertelde de boekverkoper van mijn vaderlijk-literair leed. Vol begrip keek hij mij aan en troostte mij met de verklarende woorden: ‘Ach mijnheer, voor de jeugd van tegenwoordig komt er veel te weinig geweld in voor.’ En we keken elkaar aan met een blik van verstandhouding over de verwildering der tijden. Sindsdien heb ik er vrede mee dat wat mij destijds zo dierbaar was, niet met anderen gedeeld hoeft te worden, exclusief mag blijven. En is dat geen kenmerk van dierbaarheid?

E. van Middelkoop (1949) is lid van de Tweede Kamer voor het gpv en heeft zich onder andere, soms met succes en soms tevergeefs, sterk gemaakt voor de wettelijke bescherming van het gebruik van de Nederlandse, Friese en Neder-saksische taal.