Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 93]

Kritieken

Rime riche kan ook te arm zijn

Vergezocht is de titel van de dichtbundel waarin Menno van der Beek vijfendertig gedichten verzamelde. Negentien daarvan zijn sonnetten. Eén gedicht-‘Hoogste Lied’, lijkt verdacht veel op een uitgebouwd sonnet. De tussentitels van de drie afdelingen waaruit de bundel bestaat zeggen samen veel over het bindende thema van deze bundel. Ze luiden: ‘Legaat’, ‘Ontmoetingen’ en ‘Terugweg’. En de vragen die ik mij stel luiden dus: Wat houdt dat legaat in? Tussen wie vinden ontmoetingen plaats? En waar gaan wie op de terugweg heen?

Ik zou dat kort af kunnen doen met te schrijven: het legaat is de bijbelse boodschap; de ontmoetingen zijn die met bijbelse figuren'; de terugweg is de weg terug naar de bron die de bijbel is. De verloren zoon als thema dat alles dekt? De titel Vergezocht van de bundel zou daarmee kunnen worden uitgelegd als: ‘Ik ben wel erg afgedwaald, heb het vergezocht, maar het uiteindelijk weer gevonden waar het begon: waar ik thuis was’. En daarmee heeft de titel ook de negatieve connotatie van té vergezocht, zoals in de uitdrukking: ‘Lijkt me vergezocht’. Laten we eens verder kijken.

Samenhang

De tussentitel ‘Terugweg’ correspondeert met de opmerkelijke slotregel van het openingsgedicht van de hele bundel. Meteen in dat titelgedicht wordt duidelijk dat Van der Beek woorden een nieuwe betekenis wil geven. Het sonnet begint als volgt:

Er was een huis waar weinig kon

[gebeuren,

omdat aan bijna alles was gedacht
en iedereen een plaats had. Elke nacht
vergrendelden we ritueel de deuren.

Er kwamen brieven die ik moest

[verscheuren

want niemand had van buiten iets

[verwacht.

Wat nodig was werd achter langs

[gebracht,

er waren geen contacten met de buren.

Safety first, zou je zeggen. De buitenwereld wordt angstvallig buiten gehouden. De persona poetica maakt deel uit van een gesloten gemeenschap. Wat is de ark des verbonds die haar op koers houdt? De literatuur? Het legaat bij uitstek van een aan Het Boek ontleende werkelijkheid? Het terzet legt het uit:

Exact het midden was de boekenkast:
verzameling betrouwbare verhalen.
Herhaaldelijk vertelden we elkaar

de waarheid en daar hielden we aan vast:
wie niet vertrekt zal zeker niet verdwalen.
Ik ben op weg terug. Ik zie je daar.

Die waarheid, daar klampen de ik en de zijnen zich aan vast. En toch krijgt het sonnet zijn spanning pas op het allerlaatst, in de Kopland-achtige laatste twee versregels. De voorlaatste sluit nog aan bij het voorafgaande, is er als het ware de conclusie uit én de argumentatie voor, maar de veertiende regel is de geheimzinnige, die mij als lezer tot nadenken zet. ‘Terugweg’, de titel van het derde deel van de bundel.

In het tweede sonnet, ‘Fabula’, lees ik dat de ik ten onrechte de waarheid ver van huis

[p. 94]

had gezocht. Ik proef erin dat wat vroeger aan die tafel werd verteld zo gek nog niet was:

Zo worden veel geheimen doorgegeven:
het gele lamplicht op het tafelkleed
dat nooit verandert en dat nooit versleet
waarbinnen iemand kalm zat voor te

[lezen.

Wie toehoorde - ongetwijfeld de ik - kreeg loon naar luisteren. Hij kan nu ‘haast alleen van woorden leven’ en die ‘losse woorden’ werden ‘een heel verhaal’ dat klopte als een bus. In het derde sonnet blijkt dit verhaal, dat met de titel ‘Legaat’ kan worden geduid, slechts aan enkelen besteed.

Bijbels

Menno van der Beek reikt met zijn aspiraties naar Nijhoff. Het gewoonste woord is hem goed genoeg, zo suggereert hij herhaaldelijk, maar hij wil wel dat 't met dat gewoonste woord ‘over grote dingen’ gaat. Alleen: de tijd lijkt daar niet rijp voor, of is overrijp. ‘Kruistocht’ geeft inhoud aan het verhaal: het is het religieuze verhaal. In ‘Serenade’ heet het dat ‘veel in verhalen [is] vastgelegd’, maar ‘in boekenkasten aan het oog onttrokken’. Het is een van de twee sonnetten van het duo ‘Hetzelfde lied’ en beide gedichten laten een gevoel van opgeslotenheid ervaren, van onveiligheid in een boze buitenwereld. Mensen pakken angstig hun biezen. Dat is het slot van de eerste cyclus.

In de afdeling ‘Ontmoetingen’ wordt dit thema gevarieerd. De dichter citeert als motto uit de ‘Afscheidsrede’ van Albert van der Beek (zijn vader?): ‘Gelukkig hoeven wij nooit op zo'n wijze van elkaar afscheid te nemen. Er volgt altijd een weerzien.’ En versterkt daarmee de strekking van zijn bundel die beheerst wordt door het geloof in eeuwige uitredding.

Het eerste sonnet in die afdeling versterkt de bijbelse achtergrond van Van der Beeks poëzie. Met het verhaal van Jaël, die in Rechters 4-5 voorkomt in het verhaal van de profetes Debora, en in de strijd tegen de Kanaänitische koning Jabin diens legeraanvoerder Sisera haar tent in lokte om hem vervolgens in zijn slaap met een tentpin van het leven te beroven.

Toeval: nooit heb ik eerder een afbeelding van dit gruweldrama gezien, maar op de huidige expositie van het Hollandse Classicisme van de zeventiende eeuw in Museum Boymans-Van Beuningen kom ik haar tegen, op het schilderij van Salomon de Bray, getiteld ‘Jaël, Debora en Barak’, een paneel uit 1635. Het fascineert door de gespannen, gedreven blik van de vrouw met ontblote borst op de voorgrond: Jaël, de strijdbare verleidster! Van der Beek dicht:

Een spierenkronkel en dan is hij dood.
Ze heeft de pin vaak in de grond geslagen
maar nog niet eerder met een man eraan.

Zulke regels bewijzen dat Van der Beek als dichter veel in huis heeft. Zijn variatie op het Hooglied in ‘Hoogste Lied’ is mooi, al doet de uitbreiding van het sonnet wat hybridisch aan. En Salomo danst ook hier niet voor niets. Absalom geeft Van der Beek de gelegenheid om nog eens zijn bijzondere verhouding tot zijn vader te typeren:

Ik weet niet, vader of het lang zal duren
en of ik steeds mijn ogen open houd:
Ik ben hier in het bos niet onder vrienden.

Maar ik zal zeker tot het najaar duren
de boom zal dragen waar je zo van houdt:
de vruchten die tot lichtend voorbeeld

[dienen.

[p. 95]

Het derde deel van de bundel opent met een citaat van Kafka uit diens verhaal ‘Terugkomst’, dat de gekozen interpretatie van het thema articuleert: ‘Hoe langer je aarzelt voor de deur, des te vreemder word je. Als nu eens iemand de deur opendeed en mij iets vroeg. Zou ik dan niet zelf iemand lijken, die zijn geheim verbergen wil.’ Zo'n citaat is een leeswijzer. Zó moet je mijn gedichten interpreteren. Over iemand voor wie ontslag dreigt, prachtig verbeeld in diens gehannes met koffie uit de automaat:

Dan wordt hij op zijn knieën

[aangetroffen:

wanhopig dweilend met gemorste koffie.

Een drama is 't, zoals het in deze reeks van vier gedichten wordt verbeeld. Heel roerend, vind ik, heel inleefbaar. Het religieuze karakter van veel van Van der Beeks poëzie bevestigt hij nog eens in een duo gedichten ‘Ex cathedra’, dat eindigt met het distichon

‘Dit is mijn lichaam’ aan de ene kant,
‘Zie ommezijde’ aan de achterkant.

Een overdaad als gemis

Van der Beek schrijft indirecte lyriek. Over de emoties van de dichter naar aanleiding van het verhaal dat hij vertelt. Dat is wel wat veel van hetzelfde, het kabbelt iets te veel voort, de poëzie treft zelden door een verrassend beeld. Ik heb mij af zitten vragen hoe dat komt, hoe er tijdens het lezen een gevoel van een zekere sloomheid over mij kwam.

Ik vermoed dat er, bij de waardering die ik heb voor de zuiverheid en eenvoud van de gedichten, iets aan de hand is met het rijm bij Van der Beek. Dat bevat een overdaad aan rime riche, zoals ik zal laten zien.

In de bouw dient vurenhout doorgaans voor het wat ruigere werk. Je kunt er een schuurtje of een kippenhok van timmeren. Een stelling. Een eenvoudige boekenkast. Ik houd wel van vurenhout, je slaat er wellustig en met groot gemak spijkers in. Het laat zich makkelijk hanteren. Maar je moet wel oppassen bij de laatste trek van je zaag. Doe je dat niet, dan breekt de plank voortijdig doormidden en krijg je aan beide kanten van die houten slierten of voren die zich niet meer laten wegschaven of-vijlen.

Wat vurenhout is in de bouw, is in de dichtkunst het rime riche. Die leuke, paradoxale uitdrukking voor het armste soort rijm. Twee dezelfde woorden als rij menpaar. De Fransen hielden ervan en Speenhoff geneerde zich, evenmin als talloze liedjesschrijvers, om het te gebruiken. Ik herinner mij van vroeger het citaat bij Lodewick, Literaire kunst, dat stijlboek, ongeëvenaard van inhoud (of men zou terug moeten gaan naar de oude Willem Kramer, die met een hele reeks boeken leerlingen van gymnasium en hogereburgerschool leerde wat stijl was):

Toen die ziek was van 't zwelgen

Toen die dol van vrijheid was,

Brulde ie een lijzig liedje,

Dat al uit de mode was.

In zijn stukgeleerde basisboek schrijft Lodewick ook: ‘Meer nog treffen wij het [rime riche] aan bij cultuurdichters, die pogen in de volkstoon te schrijven’ en hij verwijst vervolgens naar Francois Villon, wiens ballade ‘Les Lais’ veel van deze rijke rijmen bevat. Ook in de vertaling van Werumeus Buning:

Toen ik dan nu het einde schreef,
Vanavond, eenzaam, onbezonnen,
Prevelend, voor de pen het schreef,
Hoorde ik de klokken der Sorbonne

[p. 96]

 

Die in den vroegen nacht begonnen

 

Het Weesgegroet, dat de engel spreekt.

 

Toen hield ik stil, en werd verwonnen,

 

En bad, zooals het harte spreekt.

Van der Beek, je merkt het overigens pas als je erop gaat letten, zwelgt in het rime riche. Twee keer ‘komen’/‘gekomen’ in de elkaar opvolgende sonnetten ‘Legaat’ en ‘Vogelwacht’, twee keer ‘wonen’ als rij mwoorden op datzelfde ‘komen’, en in ‘Vogelwacht’ ook nog eens rime riche bij ‘wonen’ als zodanig. In ‘Vigilie’ rime riche bij ‘gewacht’/‘verwacht’ en ‘gekeken’/‘aangekeken’. In ‘Serenade’ zelfs drievoudig rime riche van ‘ingetrokken’, ‘vertrokken’ en ‘onttrokken’, tweemaal ‘gelet’ en ‘afgezet’ tegen ‘gezet’; in ‘Zelfde lied’ tweemaal ‘weet’.

Rime riche blijkt tot het karakter van Van der Beeks poëzie te behoren en je zult die moeten aanvaarden om zijn werk te waarderen. Want ook in de tweede en derde cyclus vinden we haar veelvuldig: tweemaal ‘binnen’, ‘wegen’/‘bewegen’, tweemaal ‘vinden’, ‘onderricht’/‘richt’, ‘wonderkind’/‘kind’, tweemaal ‘duren’ (zie hierboven geciteerd) en nog eens het duo ‘komen’. Dan weer ‘binnenlaat’! ‘laat’, ‘gevallen’/‘vallen’, ‘valt/tegenvalt’, ‘wachten’/‘afwachten’, ‘begrepen’/‘ingegrepen’, ‘kant’/‘achterkant’, ‘herhalen’/‘halen’, tweemaal ‘heeft’, ‘geloofd’/‘beloofd’, en ‘bewijzen’/‘wijzen’.

Lodewick schreef aan het slot van zijn paragraafje over het rime riche ook nog dit: ‘Het veelvuldig gebruik van rijk rijm is overigens gewoonlijk eerder een teken van armoe dan van rijkdom bij de dichter.’ Natuurlijk is dit een arbitraire uitspraak, want wie víndt dit, welke wet zou een dichter kunnen dwingen? Maar wat de gedichten van Menno van der Beek betreft, slaat Lodewick de spijker op de kop. Door zóveel rime riche te gebruiken, heeft de dichter te vaak de gemakkelijke weg gezocht in plaats van zich suf te piekeren om een verrassend rijmwoord te vinden. Dit zou, vermoed ik, heel wat sonnetten uit hun trage dommel hebben geschud. Te veel ervan kabbelen maar voort, keurig, helder, zeer begrijpelijk. Spannend zijn ze lang niet altijd, ondanks een aansprekende inhoud, en dat vind ik spijtig.

Wam de Moor
Menno van der Beek, Vergezocht. Uitg.
Mozaïek, 48 blz., f 24,90
Dr. W.A.M. de Moor (1936) is verbonden aan de letterenfaculteit van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij publiceerde boeken met recensies, beschouwingen en interviews op literair gebied en boeken op het gebied van kunstbeschouwing.