Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 57]

Jan Maasland
Dierbaar boek
De kellneren de levenden van Simon Vestdijk

Lezen, veel lezen, steeds weer lezen komt voort uit een niet te stuiten drang. Het voelt aan als honger. Je wilt weten. Altijd weer en altijd meer. Er is geen einde aan. Prediker heeft helemaal gelijk. Veel boeken, veel lezen. Ja, ik weet het. Hou maar op. Ik houd alleen niet op.

Lezen is van kindsaf levensbehoefte geweest. Niet zozeer aangeleerd en nooit afgeleerd. Ik las al vóór ik lezen leerde. Het grote dikke Boek der boeken, daar begon het mee. Al die letters, klein en groot, intrigeerden me. in dat Boek sprak God, zei moeder. Ik kon nauwelijks wachten tot me het alfabet was bijgebracht.

In ons huis stonden, voor die tijd, veel boeken. Boeken over de Bijbel vooral: preken, meditaties, oude en weinig nieuwe schrijvers. In ieder geval geen literatuur. Wel waren er de boeken van de socioloog-historicus P.J. Bouman: Van Renaissance tot Wereldoorlog (1938), Revolutie der eenzamen (1953) en Vijfstromenland (1958). Gretig lezend ontdekte ik dat de wereld wijder en breder was dan die waarin ik opgroeide. Hoe meer je leest, des te meer raak je geprikkeld, bijna opgejaagd: weten, weten!

Al jong beseffend waar de roeping van mijn leven zou gaan liggen, werd de drang ingetoomd. De ‘preken der ouden’ kregen voorrang. IJsvrij van school betekende niet de schaatsen onder, maar de boeken voor me. Smytegelt werd verkozen boven de warme punch op de plaatselijke ijsbaan. Niet uit overspannen vroomheid. Maar meer die drang. Hoe zit dat met God en met Jezus? En hoe zit dat dan met mezelf? Voel ik wat als ik lees? Een kind van God is iemand die wat voelt, was mijn naïeve interpretatie van mijn degelijke opvoeding. Lezen, willen weten, onderzoeken, naspeuren. Het is of een virus door je lijf jaagt.

Naast deze stroom van informatie begon tijdens de middelbare-schooltijd die der moderne literatuur voorzichtig mee te doen. Voorzichtig, bijna stiekem. Want daar kwam je in de boze wereld. Ik werd er gedurig voor gewaarschuwd. Zeker een aanstaande dominee hoort dat niet te lezen. Toch deed hij het. Waarom? Ja, weer die nieuwsgierigheid, willen weten.

Dichtbundels waren de eerste aankopen: Paul Rodenko's bloemlezingen Met twee maten (1956) en Nieuwe griffels, schone leien (1957), Luceberts Triangel (1958). Ik begreep er weinig van. Maar nieuwsgierigheid kent geen grenzen. Een abonnement op het ‘Maandblad voor literatuur’ Maatstaf was de volgende stap. De wereld van de literatuur ging verder voor me open: A. Roland Holst, S. Vestdijk, Gerrit Kouwenaar,

[p. 58]

Sybren Polet, Hans Andreus, Ellen Warmond. Wie waren dat en wat hadden ze me te melden?

Bij mijn drieëentwintigste verjaardag kreeg ik van vrienden De kellneren de levenden (1949) van S. Vestdijk. Ik weet dat ik erin begon te lezen. Voor de middelbare school had ik me beperkt tot oudere literatuur. Nu dook ik in wat heet moderne literatuur. Ik moest het nodige overwinnen. Mij was geleerd dat Vestdijk een atheïst was. Een cynisch bestrijder van religie. Mijn hart bonsde en mijn handen trilden. Mag het wel wat ik doe?

Wat een kracht van taal en verbeelding. Ik wist niet wat me overkwam.

Tjalko Schokking en Henk Veenstra komen thuis van een avondje bijpraten in de kantine van hun oude voetbalclub. Ze gelden er nog steeds als de coryfeeën van weleer. Voordat je in het verhaal terechtkomt, zet Vestdijk je voorgevoelens al aan het werk als hij het hemelzwerk van die bewuste avond beschrijft: ‘Het was een dier ge tijdenrijke dagen geweest, vol van kosmisch initiatief, die schijnen voort te gaan naar kentering en vernieuwing...’ Bij hun flat aangekomen worden ze met andere bewoners opgepakt en weggevoerd. Het gaat om twaalf personen. Een tandarts en een oude dominee, een gepensioneerde onderwijzeres en dito leeszaalambtenares. En zo nog enkelen: twaalf leden van de familie Doorsnee, zou je bijna zeggen. Het doet denken aan de arrestatie van jozef K. in Het proces van Kafka.

De twaalf personen begrijpen niet wat hen overkomt. Naar een gereedstaande bus gebracht, worden ze meegenomen en komen in een bioscoop terecht. Met een lift worden ze omhoog geschoten en belanden op een reusachtig spoorweg-emplacement. Daar moeten ze, voor hun gevoel eindeloos, wachten om verder gedeporteerd te worden. Theologische gesprekken komen op gang in de wachtkamer en de wachttijd.

Is dit het Laatste oordeel? Of dromen we allen dezelfde droom? Hallucineren we met z'n allen? Iemand oppert het plan om in het laatste bijbelboek te gaan lezen. De kellner zorgt voor een bijbel.

Vestdijk suggereert sterk in de richting van het Laatste oordeel. De bazuinen en klaroenstoten uit zilveren fanfares zijn niet van de lucht. De Armageddon Ramblers treden op. Overal zien ze een grote letter M aangebracht: Michael, de beroemde aartsengel, wordt erin verheerlijkt. Er wordt gesproken van de noodzaak nieuwe kleren te dragen. Schapen worden van bokken gescheiden.

Twee hoofdstukken maakten een overdonderende indruk op me. Bij het naderen van een nog niet zekere eindbeslissing beginnen de twaalf onderling aan een openbare biecht. Mensen vallen door de mand van hun burgerlijke en brave bestaan. Ze blijken op veel punten altijd huichelaars te zijn geweest. Gênant als Vestdijk laat zien hoe laf veel mensen leven, ook zij van wie je het niet verwachten zou.

Een ander hoofdstuk, wellicht de kern van de roman, vertelt hoe de twaalf onder

[p. 59]

de meest blasfemische en dreigende taal gedwongen worden om God te vervloeken en satan te aanbidden als heer en meester van alles. God en Christus zouden het voor altijd verloren hebben. Dapper weigeren ze dat alle twaalf, zij het vanuit geheel uiteenlopende motieven. Ze komen daarop weer vrij en thuis.

Wat is er gebeurd? Wat hebben ze geleerd? Welke les geeft Vestdijk door? Er is maar niet één laatste oordeel. Eigen aan het menselijk bestaan is dat je je elke dag moreel verantwoord hebt te gedragen. Je kunt en mag je niet huichelachtig verschuilen achter ondoorzichtige gedragspatronen van welke kleur of soort ze ook zijn.

Waarom dit boek als ‘dierbaar boek’ gekozen? Omdat het lezen van dit boek mij op het spoor gezet heeft van het lezen van literatuur, vooral die van de eigen tijd. Staan in het leven roept vele vragen op. Een theoloog gold ooit als de mens die laatste antwoorden wist. Veel antwoorden blijken intussen achterhaald. Je kunt soms je vragen niet eens formuleren. Literatuur helpt me daarbij. Literatuur als het zoeken naar de vormgeving van vragen over de werkelijkheid (Marcel Möring).

Ik herlas Vestdijks boek deze zomer in het kader van een kort studieverlof ter voorbereiding op een reeks preken uit de Openbaring. Ik raakte opnieuw onder de indruk van de impact die onze menselijke woorden ter verklaring van het Woord hebben op onze hoorders. Woorden bedoeld om te bevrijden voeren mensen in een angstig diensthuis.

Veel in de Schrift is beeldtaal: menselijk pogen te spreken over een goddelijke werkelijkheid. Juist als het gaat over ‘de laatste dingen’ vervallen wij zo makkelijk in een doorzichtige reportagestijl. De menselijke fantasie neemt ten onrechte een veel te hoge vlucht. Wij weten meer niet dan wel. Vestdijk schrijft soms grof en cynisch over wat er allemaal te bedenken valt als er over het Laatste Oordeel gaat. Sommige passages schokken door de ruwe uitspraken. De schrijver is nu eenmaal geen sympathisant van het christelijk geloof. Hij weet er wel veel van. Hij confronteert je met de schaduwzijden en met de vele vragen die niet simpelweg met de vertrouwde loopjes te beantwoorden zijn.

De heiden Vestdijk stelt me voor de vraag: waar sta je met je geloof? Is alles wel zo houdbaar als jullie denken? Het kan, dunkt me, geen kwaad met deze vraag geconfronteerd te worden in je leven. Om verantwoord en vooral eerlijk te blijven.

J. Maasland (1941) is Hervormd predikant in Barneveld.