Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 55]

Pieter Nouwen
Dierbaar boek
Het tovertapijt van Felix Richter

In verband met mijn broodwinning zit ik nogal eens in de auto en luister dan onder meer naar de bbc World Service. Die zender heeft eens een programma gehad dat ‘The tingle factor’ heette. Daarin viel muziek te horen die door een bekende figuur was uitgekozen en waarbij deze vertelde waarom die bij hem of haar de tintelingen over de rug liet lopen.

Als ik aan zo'n programma mocht meedoen zou ik onder andere vragen om ‘Just one of those things’, gespeeld door Sidney Bechet; ‘Che gelida manina’ uit La Bohème, met de stem van Pavarotti; ‘Winterdorp’ van Drs. P; de aria ‘Aus Liebe’ uit Bachs Matteüspassie, gezongen door Arleen Auger en ‘Tire l'aiguille’ van Patachou, die vijftig jaar geleden een bekende chansonnière was. Dat zijn niet allemaal stukken die ik in muzikale zin even hoog waardeer, maar het is wel muziek waar ik ‘iets mee heb’; muziek die zorgt voor onweerstaanbare tintelingen - die in sommige gevallen vergezeld gaan van opkomende tranen - vanwege weemoed, vertedering of opgewektheid.

In vergelijking met muziek speelt de ‘tingle factor’ wat mij betreft bij proza zeer zelden een rol - wat me nu te binnen schiet zijnde slotzinnen van Springers Bougainville. Bij poëzie ligt dat anders. Er zijn nogal wat gedichten die me gewaarwordingen bezorgen die lijken op muziektintelingen. ‘Herbsttag’ van Rilke bijvoorbeeld, ‘Fern Hill’ van Dylan Thomas en ook het kinderversje ‘Groen is gras’. Maar toen ik werd genoopt te denken aan boeken waarmee ik ‘iets heb’, schoten me geen hele dichtbundels te binnen; eerst en vooral waren het titels die ik in mijn jeugd heb gelezen. Daarom heb ik voor dit verhaal een van de boeken uitgekozen die ik sinds mijn kleine-jongensjaren, zeg maar, met me meedraag. Aan de hand daarvan kan ik ook een vraag stellen die is geïnspireerd door de studie De geheugenkunst van Frances Yates waarmee ik dezer dagen bezig ben. Dat in dit stuk de woorden ‘ik’ en ‘mijn’ veelvuldig voorkomen vind ik wel een beetje vervelend, maar gezien het onderwerp kan het niet anders.

Het boek dat ik heb gekozen heet Het tovertapijt en is een vertaling uit het Duits van Der Zauberteppich. Het werd geschreven door een zekere Felix Richter, telt ‘veel tekeningen en gekleurde platen’ van Trude Richter en verscheen in 1944 bij nv Uitgeversmaatschappij De Pelgrim in Eindhoven. Dat het uit Duitsland stamt en

[p. 56]

[p. 57]

in '44 werd gepubliceerd laat akelige dingen vermoeden, maar het enige aan het boek dat met die periode van doen heeft is het grove, gelige oorlogspapier.

Ik zal weinig tijd besteden aan de verhaallijn, want die doet hier niet direct ter zake. Het tovertapijt is een kleed, afkomstig uit het dierenrijk, waaraan ieder dier op aarde iets heeft bijgedragen: een stukje huid of vel, een veer of een schub. Als nu iemand bijvoorbeeld op het stukje apevel staat en er wordt een toverformule uitgesproken, dan gaat de betrokkene zich als een aap gedragen totdat de bezwering wordt opgeheven.

Nadat het tapijt door rovers is gestolen, komt het terecht van de ene plek op de andere waar zijn wonderlijke kracht telkens weer wordt gedemonstreerd. Dat gebeurt onder meer bij de sultan van Damascus, de Russische keizer Iwan de Gevlekte, bij roofridder Kasimir Stibitzky, aan het hof van de vorst van Erbs-Lerbs-Grützenau en op de raderboot van kapitein Watergolf.

In Het tovertapijt komen minstens drie beschreven en getekende taferelen voor die in mijn geheugen niet alleen een blijvende plaats zijn gaan innemen, maar waaraan zich in de loop van de tijd ook allerlei herinneringen en associaties hebben gehecht. Elk tafereel is, zou je kunnen zeggen, de ‘naam’ geworden van een geheugenplaats; van een mentale ‘locus’ met een unieke atmosfeer, die vervolgens werd - en nog steeds wordt - uitgebreid met nieuwe elementen die allemaal in die sfeer passen. In alle drie de gevallen is deze sfeer aangenaam, gelukkigmakend.

Het eerste tafereel bestaat uit een kleurenplaat van de gevulde vorst van Erbs-Lerbs-Grützenau die, voorzien van pruik en kroontje, onder een geel-rood gestreept baldakijn een middagdutje doet op het balkon van zijn paleis. Het balkon zweeft hoog boven het hoofdstadje Grützburg vol vakwerkhuizen, stadspoorten, een bescheiden gotische kerk en een raadhuis met puntige hoektorentjes.

Uit de tekst blijkt dat de vorst in slaap was gevallen nadat hij met een verrekijker naar beneden had gekeken. ‘Aha, vrouw Drost heeft de grote was’, had hij daarbij gemompeld, ‘en die drommelse secretaris heeft zijn kippen weer niet in de stal gesloten! Ze maken steeds de trottoirs vuil!’ Hij werd uit zijn slaapje gewekt door de grootmeester. ‘Hoogheid’, zei deze met een diepe buiging, ‘zo juist is met de extrapost een geschenk van Uw doorluchtigen schoonzoon, zijne majesteit van Rusland, aangekomen. Het is een zeer prachtig tapijt!’

Erbs-Lerbs-Grützenau is voor mij iets geworden als een behaaglijk utopia, waar enkel opgewektheid en goedmoedigheid heersen. Het is de naam geworden van een locus die later onder andere werd verrijkt met de stadjes aan de Romantische Strasse - niet zo vreemd natuurlijk - de ambiance in Aus dem Leben eines Taugenichts van Eichendorff, het Wasserspiel met zijn marionetjes in de tuin van het slot Hellbrunn bij Salzburg, Mozarts stukken voor blaaskwintet en met het kasteel van

[p. 58]

vorst Hans Adam ii von und zu Liechtenstein, dat op een helling boven zijn hoofdstadje Vaduz ligt. Toen ik eens de eer had hem te interviewen in zijn werkkamer in dat slot, had ik de bijna onbedwingbare neiging hem te vragen: ‘Durchlaucht’ - zo hoor je hem aan te spreken - ‘heeft u al gezien of vrouw Drost de grote was heeft gedaan?’

In het titelverhaal van mijn De god in de machine komt de landgraaf van Hessen-Kassel, vorst van Hersfeld en graaf van Katzenellebogen, Dietz, Ziegenhayn, Nidda, Schaumburg &c voor, die op zijn balkon onder een rood baldakijn een middagslaapje doet. Daaruit wordt hij gewekt door zijn secretaris met de mededeling: ‘Hoogheid, deze brief is zojuist gebracht door een monnik van Fulda.’

Tijdens het schrijven plaatste ik Hessen-Kassel bewust in de locus van Erbs-Lerbs-Grützenau, maar dat mijn ‘balkonscène’ een kopie was van die in Het tovertapijt heb ik pas later ontdekt.

Het tweede tafereel heeft ook betrekking op Grützburg, maar dan een kleine eeuw later. ‘Men droeg nu geen pruiken meer. De hoepelrokken waren allang niet meer modern en in plaats van zijden kousen droegen de heren nu lange broeken. En op een dag reed de eerste trein ratelend en sissend het nieuwe Grützburger station binnen.’

Bij die tekst hoort een gekleurde illustratie met daarop een deel van een stationnetje met een pannendak, een rood-wit geverfd hek dat op een zuurstok lijkt en waarop een klein meisje zit en de trein natuurlijk: een oer-stoomlocomotief met een twee meter hoge pijp en een wagon die nog aan een koets doet denken. Op de achtergrond zijn felgroene heuvels te zien en op een daarvan ligt een wit gebouw met twee hoektorens met rode uiendaken - misschien het vorstelijk paleis.

Ja, stoomlocomotieven. Treinen. Een treinhobbyist in algemene zin ben ik nooit geworden; voor mij is het fenomeen ‘trein’ altijd verbonden gebleven met de knusse Zuid-Duitse sfeer van Grützburg en omgeving, later uitgebreid met de Alpen en dan vooral de Alpen in de winter. Dit is, denk ik, een vrij veelvuldig voorkomende locus die onder meer de inspiratie heeft gevormd voor de modelspoorweg. Ik geloof niet dat ik me vergis als ik veronderstel dat die in Duitsland is bedacht en daar de grootste kwaliteit en verbreiding heeft gekregen. Ik was knap jaloers op een vriendje dat een reusachtige Märklinbaan had, inclusief viaducten, bergen met tunnels, emplacementen en een Grützburg van plastic huisjes. Zelf heb ik het nooit verder gebracht dan een blikken opdraaitrein die op een enkel spoor zijn rondjes draaide. Er was ook een tunneltje bijgeleverd, maar dat kon de afwezigheid van een berglandschap verre van goedmaken.

Hier nog wat voorbeelden van herinneringen die in mijn locus met de naam ‘trein plus landschap’ zijn te vinden.

[p. 59]

[p. 60]

De kindergrote traplocomotiefjes op een baan met een tunnel en een spoorwegovergang waarvan de bomen dichtgingen en de bellen rinkelden als je langskwam - het mooiste wat er in De Efteling was te beleven.

Een groot model van, meen ik, de Schwarzwaldbahn in het Heimatmuseum in Triberg, een oord waar verder een verzameling oude muziekautomaten valt te zien die in mijn eerstgenoemde locus passen.

De smalspoortrein die door sneeuwbergen onder een knalblauwe hemel omhoogkruipt van Landquart naar Davos en die wagons heeft met ramen die je tot aan je middel omlaag kunt draaien: als de trein stopt, kun je de sneeuw van de sparren pakken.

De toppen van de Rätikon en het wijde, dik besneeuwde dal van de Walgau in het maanlicht, waardoor een liniaal van verlichte raampjes schuift. Achter een van die ramen in een verder lege wagon, zo stel je je voor, zit een man die na een lange reis thuiskomt en wiens geliefde op hem wacht.

Het derde tafereel uit Het tovertapijt dat tot een locus is uitgegroeid, wordt gevormd door een pentekening plus een tekst die de raderboot ‘Herzog Pepi’ tot onderwerp hebben. Het schip was van kapitein Watergolf gehuurd door een circusdirecteur: ‘Op deze manier wilde hij met zijn mensen en alles, wat tot het circus behoorde, de Donau afvaren van Passau naar Boedapest, opdat ook de Hongaren het tovertapijt zouden leren kennen.’

Een raderboot op de Donau. De Donaumonarchie. De Donaudampfschiffahrtgesellschaft. Keizer Franz Josef die met zo'n schip een bezoek brengt aan zijn onderdanen: brave landlieden die bij iedere aanlegplaats juichend hun mutsen omhoogzwieren terwijl de Radetzkymars klinkt. De Wachau in de nazomer, met stovende wijngaarden op de rivieroevers en boerenhoeven waar kransen uithangen omdat er jonge wijn te koop is. Oogstfeesten met blaasmuziek en karren vol groenten en ooft. Heuveltoppen met barokke kerken en kloosters boven de breed stromende Donau, waarin het zonlicht briljantjes strooit.

Dit operette-achtige deel van de stoffering van mijn locus met de naam ‘raderboot’ is weinig origineel, maar er is meer. Toen ik vlakbij het Hongaarse Szentendre voor het eerst de schoepenraderen zag, en hoorde, van de elegante, witte Petöfi was mijn ‘tingle factor’ hoog. Deftig gleed het schip voorbij in de zomerzon en nog steeds kan ik me afvragen of ik het wel echt heb gezien.

Heel tevreden ben ik ook met het boek Donauvaart - 2500 k.m. per canoe, waarin G.S. Goemans in 1929 verslag doet van de tocht die hij met een vriend maakte van Ulm naar Braila aan de Zwarte Zee. Er staan ook foto's in, met onderschriften als ‘Op weg naar de markt in Semendria’, ‘Onderhandelingen met den pontonhouder’ en ‘Interieur van een café in Corbovo’. Het is misschien niet de geborgen wereld

[p. 61]

van Erbs-Lerbs-Grützenau - de twee net afgestudeerde heren kregen met de traditionele Balkanpolitiek te maken en werden zelfs een keer gearresteerd - maar de reizigers hebben vast veel raderboten gezien.

Bregenz aan de Bodensee heeft een bescheiden haven voor de blanke schepen die het blauwe meer bevaren; helaas geen raderboten, maar ze lijken er wel op. Vlak naast de haven is een ouderwets station met een spoorwegovergang voor voetgangers en een paviljoen met een veranda waar je verversingen kunt krijgen. Het is combinatie die prachtig in mijn laatste twee loci past.

De Bodensee biedt weer associaties met het Alphabetisches Myriorama, waarvan ik een uitgave in facsimile heb. Het bestaat uit een doosje, twee keer zo hoog als breed, met ‘24 illuminirten Karten’ waarop de onderdelen van een kustlandschap zijn afgebeeld. De oorspronkelijke plaatjes stammen, schat ik, uit het eind van de achttiende eeuw en zijn zo gemaakt, dat ze in iedere volgorde op elkaar aansluiten zodat je er op een tafel ‘unzähliche Landschaften in grosser Mannigfaltigkeit’ mee kunt leggen. De afbeeldingen doen wat denken aan de gekleurde illustraties uit Het tovertapijt en hebben een droomachtig, soms geheimzinnig, karakter: een berkenboom met een brug en een zeilboot, twee jongens die een vlieger oplaten, zeven Italiaanse populieren en een man op een paard, een boer met vijf runderen plus een driemaster die met bolle zeilen wegvaart. Voor hoeveel kinderen zouden deze plaatjes loci hebben gevormd die ze hun verdere leven hebben meegedragen?

Na deze drie taferelen uit Het tovertapijt en hun latere uitbreidingen, wil ik nog even een paar dingen opmerken voordat ik overga tot het stellen van de vraag die ik aan het begin heb beloofd. Op grond van de voorbeelden zou je kunnen denken dat ik een echte germanofiel ben, maar dat is niet het geval. De derde locus die ik heb

[p. 62]

genoemd strekte zich al uit richting Balkan en er zijn nog andere vertakkingen denkbaar. In de geschetste werelden met hun modelspoorwegen, Wasserspiele en ‘illuminirten Karten’ passen bijvoorbeeld ook kerststallen, maar die hebben hun meest uitbundige vormen in Italië ontwikkeld. Een beetje ‘presepio’ omvat een hele stad met soms honderden figuurtjes - prachtig.

Tegen die sfeer leunen weer de ex-voto's: vaak naïeve schilderijtjes in de stijl van de Myriorama-plaatjes, die in katholieke kerken werden opgehangen als dank voor een verhoord gebed. Je ziet ze, tegenwoordig nog heel zelden, in Oostenrijk, maar toch is ook hiervoor Italië weer het beste land.

Ieder mens is honderden, misschien wel duizenden, loci rijk: geheugenplaatsen waarvoor relatief eenvoudige herinneringen - ‘Erbs-Lerbs-Grützenau’, ‘trein plus landschap’, ‘raderboot’ - fungeren als een soort emblemata waaraan een hele reeks andere herinneringen wordt gekoppeld. Die emblemen zijn zoiets als naambordjes op de laden in de reusachtige kast die ‘geheugen’ heet. Sommige laden in die kast kunnen, hoewel aardig gevuld, soms decennia lang dicht blijven. Dan schieten ze ineens open, als er een naambordje wordt geactiveerd. De activerende factor kan in je geest zelf onstaan, maar vaak is hij een een indruk van buiten. Die kan een stoeptegel zijn, het woord ‘landauer’ of de woordcombinatie ‘Sulina Braila’, een geur van Spaanse zeep of van de toiletten in een Brussels eethuis, een foto in de krant met een dode hond erop, een paar maten ‘Yesterday’ op de radio of de configuratie van gebouwen en ruimten op een straathoek, maar dan wel onder een heldere lucht tegen het eind van een middag in oktober.

Andere laden van de geheugenkast gaan zo frequent open, dat je je daarvan nauwelijks meer bewust bent. Weer andere lijken permanent open te staan. En: er zijn laden die nog veel meer bevatten dan enkel herinneringen; laden die zo diep zijn dat je ze voelt raken aan elementen die deel uitmaken van je hele persoon.

Nu dan de beloofde vraag. Hoe ontstaan de geheugenplaatsen met hun naambordjes? Deze vraag leidt weer tot een aantal andere vragen en wat commentaren, die elkaar naar mijn mening niet behoeven uit te sluiten.

Is mijn locus met de naam ‘raderboot’ er gekomen doordat hij middels Het tovertapijt in de nog zachte was - om de beeldspraak van Plato te gebruiken - van mijn jonge geest werd gedrukt?

Zijn de elementen die ik erin heb ondergebracht wel ondergeschikt aan het embleem, zijn ze daaraan niet gelijkwaardig? Mijn ervaring zegt dat dit niet het geval is. Als ik met ‘raderboot’ word geconfronteerd moet ik onmiddellijk aan de Donau denken en niet aan de Mississippi; Mark Twain is een ander verhaal. Maar als ik bijvoorbeeld ‘Donau’ lees, hoef ik niet meteen aan een raderboot te denken.

Kan het zijn dat de inhouden van de geheugenplaatsen vooral aansluiten bij wat

[p. 63]

wel het ‘collectief geheugen’ van een land of een cultuur wordt genoemd? Ik heb al aangeduid dat de locus genaamd ‘trein plus landschap’ vooral in Duitsland bij veel mensen aanwezig moet zijn (geweest) omdat hij daar leidde tot de populariteit van de modelspoorbaan. En ook de combinatie raderboot-operettetaferelen aan de Donau heb ik al niet bijster origineel genoemd. De praktijk - en misschien zijn er ook wel theorieën over dit onderwerp die ik niet ken - laat dus zien dat geheugenplaatsen van verschillende mensen elkaar inderdaad gedeeltelijk kunnen overlappen. Maar er zijn ook loci die je nauwelijks of niet met anderen gemeen hebt. Als voorbeeld noem ik mijn naambordje ‘Latijnse werkwoordsvormen’ op een la waarin onder meer de geur van sigarenrook, het stationair trillen van een oude Eindhovense stadsbus, merk Magirus, en het Vijfde Pianoconcert van Beethoven zijn te vinden. Het is een combinatie aan de hand waarvan je een eigentijds gedicht zou kunnen samenstellen, in dit geval vermoedelijk een slecht gedicht. Maar het brengt je wel op de gedachte dat de loci waarschijnlijk belangrijke bouwstenen zijn van de verbeelding in de literatuur, de beeldende kunst en de muziek.

Is het misschien zo dat de loci zoals ik die heb omschreven, ontstaan en groeien op de bodem van eigenschappen die je al bij je geboorte hebt meegekregen? Heb ik een aangeboren behoefte aan behaaglijke geborgenheid, welk vage gevoel ik door middel van de drie genoemde voorbeelden een aantal beeldende inhouden heb gegeven? Inderdaad vertegenwoordigen ze alle drie iets als een ‘heile Welt’; een geïdealiseerde, bijna sprookjesachtige omgeving die is beschermd tegen alles wat boos is. (Misschien ook wel tegen mijn kwaadaardige loci, waarover ik het hier niet zal hebben.) Maar als dat zo is, waarom heeft die behoefte aan geborgenheid dan de vorm gekregen van Erbs-Lerbs-Grützenau, treinen in berglandschappen en raderboten op de Donau? Waarom niet van Ely - dat een rol speelt in een ander jeugdboek dat me is bijgebleven - trams in negentiende-eeuwse steden en herten op de Veluwe?

Ik heb het geheugen vergeleken met een kast vol laden met naamplaatjes, die door een indruk van binnen of buiten open kunnen gaan. Je zou het ook kunnen vergelijken met een tovertapijt, waarin in plaats van stukjes vel, veer of schub de emblemata van onze loci zijn verwerkt. Zodra een embleem wordt geraakt, wordt je geest gevuld met de elementen die bij dat embleem passen. Maar hoe zijn die emblemata in mijn geheugentapijt terecht gekomen? En waarom vormen ze het patroon dàt ze vormen en geen ander? Ik vraag me af of het geheim van het mentale tovertapijt ooit zal worden ontsluierd.

Pieter Nouwen (1949) publiceerde de verhalenbundel De god in de machine (1991) en de romans De lichtwachter (1993) en Het negende uur (1997).