Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 64]

Dirk Zwart
Benno Barnard en de Statenvertaling

Iemand gaf me een nrc-pagina met een stuk van Benno Barnard over de nieuwe-bijbelvertaling-in-wording Werk in uitvoering: ‘Iemand sta God bij. Bedenkingen van een agnosticus’ (24-12-98). Van de nieuwe bijbelvertaling heb ik nog geen letter gelezen. Maar ik heb er wel vertrouwen in dat het iets goeds wordt en dat men zal proberen om het karakter en de bedoelingen van de oorspronkelijke teksten zo goed mogelijk tot hun recht te laten komen. Waarop berust dat vertrouwen? Misschien simpelweg op het feit dat het zo'n belangrijk, prestigieus project is - de talloze geleerden die ermee bezig zijn zullen toch wel zeer vakkundig zijn en uiterst gewetensvol te werk gaan?

Ongetwijfeld zal er zinvolle kritiek te leveren zijn op uitgangspunten, aanpak en concrete resultaten van de nieuwe-bijbelvertalers. Dat is mijn bezwaar niet tegen het artikel van Benno Barnard. Mijn bezwaar betreft de manier waarop hij zijn kritiek naar voren brengt.

Benno Barnard is boos. Waarom? Hij vindt de oude Statenvertaling veel beter dan de nieuwe. Nou en? Wordt het lezen van die Statenvertaling dan verboden? Worden alle nog in omloop zijnde exemplaren daarvan uit de handel genomen?

Nee, maar Benno Barnard vindt de nieuwe vertaling niet goed. Hij vindt haar zelfs ‘erger dan een misdaad, zij is een vergissing.’ (Zelf prefereer ik een vergissing boven een misdaad, maar dat kan een eigenaardigheid van mij zijn.) De nieuwe vertaling vindt hij voorts ‘een meesterwerk van onhartstochtelijkheid’. Dus niet zomaar onhartstochtelijk, maar een meesterwerk van onhartstochtelijkheid. Overdrijven is ook een kunst, denk ik nu al, ongeacht de - misschien best reële - bezwaren waarmee Barnard op de proppen zal komen.

Daar komt zijn eerste voorbeeld: ‘Eens richtte de Heer zich tot Jona...’ Een prima zin, denk ik meteen. Maar Benno Barnard heeft bij deze zin maar liefst ‘een gevoel alsof mijn moeder zachtaardig wordt verkracht’. Allemensen. Die Benno heeft wat moeten doorstaan bij het lezen van die vertaling! Hoe ‘zachtaardig’ een verkrachting ook is, onprettig blijft het - zeker als het je moeder betreft.

Volgens Barnard speelt er bij deze nieuwe bijbelvertaling een ‘grappige paradox’, namelijk dat als gevolg van de door de ‘bijbelbazen’ ‘zo gekoesterde “normaliteit” en “natuurlijkheid” [...] Jona in Nineve of Paulus voor het Sanhedrin nu pas echt absurd worden, beroofd van hun rauwe zwier, hun wilde poëzie, hun mythi-

[p. 65]

sche status.’ (Nu pas echt... absurd waren ze dus al!)

Als voorbeeld van het enorme taalverschil tussen beide vertalingen citeert Barnard twee verzen uit het boek Ester. Eerst uit de Statenvertaling, dan uit Werk in uitvoering. En, alsof hij voorvoelde dat alleen citeren niet overtuigend genoeg zou zijn (ik vind die nieuwe vertaling althans uitstekend), haalt hij er nog meer familie bij: zijn grootmoeder. Haar overkomt gelukkig niets ernstigs in Barnards gevoelsleven - zij wordt niet lieflijk aangerand, prettig gegeseld of genereus gemarteld. Wat haar aanwezigheid bijdraagt aan zijn pleidooi tegen Werk in uitvoering, is echter niet helemaal duidelijk. In de ‘keurige banaliteit’ van de nieuwe vertaling zijn volgens Barnard de ‘onheilszwangere sfeer’, het ‘wonderlijk contrast tussen duizend-enéén-nacht-achtige élégance [...] en brute directheid’ en ‘heel die kenmerkende mengeling van oriëntaalse wijdlopigheid en epigrammatische bondigheid’ geheel verdwenen. Zijn grootmoeder was daar - ondanks het feit dat zij slechts lager onderwijs had gevolgd - ‘wel degelijk gevoelig’ voor - ‘Zij wel!’- in tegenstelling tot de hedendaagse ‘bijbelbazen’.

Wat wil dat nu eigenlijk zeggen? Was er in 1905 - het jaar waarin Barnards grootouders hun trouwbijbel kregen uitgereikt - al een andere vertaling beschikbaar? Had de toenmalige bijbellezer een keuze? Zou Barnards grootmoeder, als ze die keuze toen had gehad, de toegankelijkheid en begrijpelijkheid van de nieuwe vertaling versmaad hebben ten koste van de - ondanks haar geringe educatie - o zo aantrekkelijke onheilszwangerschap, de sprookjesachtigheid èn bruutheid alsook de wijdlopigheid èn bondigheid van de Statenvertaling?

Trouwens, ook met de Groot Nieuws Bijbel (1972/1983) was het al helemaal mis, vindt Barnard - nu zonder er familie bij te halen. Die vertaling was ‘een soort castratenproza’, dat helaas niet zo ‘beeldend, bloederig, geil, bloemrijk en tastbaar [was] als de ware taal van het gemeen’ of de ‘volkstaal’ die volgens Barnard met deze vertaling beoogd werd - wat hij dus niet goed begrepen heeft. Met de Groot Nieuws Bijbel werd namelijk ‘gewoon’, dagelijks en hedendaags taalgebruik beoogd dat ‘iedereen’ zou kunnen begrijpen, ‘omgangstaal’ zoals de uitgevers het zelf noemen, ook begrijpelijk voor diegenen die opgegroeid zijn zonder literair gevoelige en/of in het geloof ingewijde ouders en grootouders - een categorie mensen die ik niet meteen denigrerend zou willen kenschetsen als ‘het ongeletterde janhagel’, zoals Barnard doet.

Met een volgend citaat scoort Barnard zeker een punt. De vertalers hebben ‘van Indië af tot aan Morenland toe’ (Statenvertaling) vertaald met ‘van India tot Ethiopië’. Indië of India - dat is inderdaad wel iets heel anders en daar zou best nog eens zorgvuldig over doorgepraat en -gedacht mogen worden, maar is deze verandering nu, zoals Barnard het karakteriseert, ‘de allerfijnste grofheid’ van alle grofheden die in de vertalende ‘godgeleerde koppen’ is opgekomen, en is het op zijn plaats om

[p. 66]

daarover uit te roepen: ‘Heer, vergeef het hun niet, want ze weten verdomd goed wat ze doen!’?

Een God aanroepen in Wie je niet gelooft, met een parafrase van een kruiswoord van Christus, bedoeld om bijbelvertalers naar de verdoemenis te wensen, en dit nog eens bekrachtigd met een vloekwoord - wie heeft het hier nu over ‘grofheid’?

Van mij had Barnard hier een punt mogen zetten achter zijn hol-retorische betoog en zijn mond mogen gaan spoelen. Maar het quotum woorden voor een hele nrc-pagina was nog niet bereikt. Onder de benodigde hulptroepen bevond zich kennelijk geen familie meer. Wel nog een bevriende schrijver: Geert van Istendael, een van de schrijvers aan wie door de vertalers kritisch commentaar was gevraagd.

Dat moet natuurlijk wel even uitgelegd worden: hoezo kritisch meelezer, is die Van Istendael gelovig ofzo? Barnard, waar kom je nu mee aan? Neenee, Barnard haast zich te melden dat deze Van Istendael zeer erudiet is: hij is iemand ‘die van alle mensen die ik ken misschien nog het dichtst de cultuur van de oude humanisten benadert. Atheïst, maar een onbegrepen minnaar van het calvinisme. Wellicht de enige aardbewoner die de Statenvertaling ‘als een roman’ van de eerste letter tot de laatste heeft gelezen’. Er is dus, intellectueel-correcte nrc-lezer, beslist niets ‘christelijks’ aan deze vriend. Om dit te onderstrepen (denk ik, en niet om de mogelijke lachwekkendheid van de Statenvertaling te illustreren) haalt Barnard een kostelijke anekdote op: deze Van Istendael lag voor zijn aambeien (in het Vlaams: ‘speen’) in het ziekenhuis, en toen Barnard binnenkwam, las Van Istendael hem kreunend van de lach de tekst voor: ‘En de heere sloeg de Filistijnen met het speen.’ Jaja, die man heeft er verstand van!

Deze Van Istendael bleek op de nieuwe bijbelvertaling allerhande kritiek te hebben, die hij ‘op beleefde toon’ (natuurlijk!) aan de commissie meedeelde. Deze echter ‘antwoordde hem per kerende post’ (wat een brutaliteit! ze hebben zijn kritiek dus niet eens zorgvuldig bekeken!) ‘helaas met geen enkele van zijn opmerkingen rekening te kunnen houden.’

Dit alles is de onderbouwing van Barnards ‘vermoeden’ waarom de namen van de kritisch meelezende schrijvers niet zijn vermeld in de zes pagina's lange opsomming van vertalers en medewerkers in de vertaling.

Ja, zo kan ik ook wel een vermoeden naar voren brengen. Namelijk dat die commissie een vluchtige blik geworpen heeft op Van Istendaels tekstverwijzingen en heeft moeten constateren dat deze erudiete Vlaming dusdanig aan een lichamelijke of geestelijke kwaal heeft geleden, dat de kwaliteit van zijn commentaar even diep gezakt was als zijn gevoel voor humor. Tot zo'n vermoeden kom ik als ik uit het stuk van Benno Barnard opmaak, dat Van Istendael niet eens in staat was een zin correct voor te lezen. In de bijbel staat namelijk: ‘en Hij sloeg ze met spenen’, in

[p. 67]

plaats van het door Barnard weergegeven ‘En de heere sloeg de Filistijnen met het speen’. Of herinnert Barnard het zich niet goed? Het voorval speelde zich ‘Een paar jaar geleden’ af, schrijft hij zelf. Hoe betrouwbaar is zijn geheugen? En - belangrijker - hoe groot is eigenlijk zijn kennis van zaken? Hij schrijft dat Van Istendael zijn dagen in het ziekenhuis doorbracht met ‘de Pentateuch’, waar bij mijn weten het boek 1 Samuel, waaruit de betreffende tekst afkomstig is, nooit toe behoord heeft en ook nooit toe zal behoren.

Maar Barnard raaskalt maar door, zonder enig respect voor wie een andere mening dan de zijne is toegedaan. Een meneer die iets in de krant schreef waarmee Barnard het niet eens is, noemt hij ‘een brave meneer’. Jaap Goedegebuure noemt hij een ‘diepzinnige criticus [die] evenveel van poëzie [snapt] als een ekster van juwelen’. Goedegebuure vond namelijk de alliteratie mooi in ‘Lucht en leegte, zegt Prediker, lucht en leegte, alles is maar leegte.’ ‘Allitereren is nu werkelijk het simpelste wat er bestaat’, doceert Barnard, en geeft er meteen een treffend voorbeeld van: ‘Lucht en leegte, lult de leraar.’ Hij heeft gelijk, het is niet moeilijk: Benno Barnard bakt ze bruin.

Drammerige dikdoener draaft door. Op het eind van zijn betoog weet Barnard de nieuwe bijbelvertalers zelfs een anti-joodse houding in de schoenen te schuiven. Barnards bewering is vergezocht en ingewikkeld, maar probeert u hem te volgen. Werk in uitvoering, zo stelt hij, ‘vertegenwoordigt in zijn ideologie’ - namelijk het streven naar ‘het normale, evenwichtige en hedendaagse’ in taalgebruik - ‘zo ongeveer het tegendeel van de neurose’. En met die neurose doelt hij op ‘het neurotische respect van het jodendom voor boeken, woorden, letters.’ Werk in uitvoering, aldus nog steeds Barnard, ‘ontkent dus impliciet die ongezonde joodse binding met het verleden’. Samengevat: door te streven naar toegankelijkheid van de bijbeltekst ‘ontkennen’ de hedendaagse bijbelvertalers het respect van de joden voor de bijbeltekst.

't Is eigenlijk maar een antisemitische bedoening hè, die nieuwe bijbelvertaling.

Wat is nu eigenlijk de reden dat Benno Barnard de voorkeur geeft aan ‘een goedkope, goed geannoteerde alom verspreide editie van de Statenvertaling’ boven een vertaling in hedendaags Nederlands? Ik geloof er geen bal van dat deze voorkeur voortkomt uit een ‘neurotisch respect’ voor de joodse omgang met de Schrift. Eerder, denk ik, is Barnards voorkeur ingegeven door zijn behoefte om de inhoud van de bijbel toch vooral op afstand te houden. Dat proef ik in heel zijn naar ijdelheid en zelfingenomenheid riekende stuk. Het is typerend dat Barnard helemaal niet verlangt naar begrijpelijkheid, integendeel: de relatieve vreemdheid van de bijbeltaal van 1637 is voor hem juist een pré: ‘zo wordt de inherente onnatuurlijk-

[p. 68]

heid van het kunstwerk nog versterkt en omgekeerd de huisbakken hang naar “duidelijkheid” gefrustreerd.’ De bijbel moet je immers lezen ‘als een roman’... Het moet allemaal vooral ‘absurd’ blijven, mythisch! Sprookjesachtig! Poëtisch! Literair! Het moet vooral niet helder en begrijpelijk worden, laat staan leesbaar in hedendaags Nederlands. Het zou dan allemaal veel te werkelijk kunnen worden, en te dichtbij kunnen komen... Nee, zo'n kruiswoord van Jezus, zo'n straf aan de filistijnen - als agnostici en atheïsten onder elkaar speel je daarmee en lach je daarom. Dàt is het ware respect voor zo'n cultuurmonument als de bijbel!