Liter. Jaargang 2

Christelijk literair tijdschrift

[p. 18]

Eva Gerlach & Henk Knol
Klinker & Medeklinker

Hier staan zij in een rij die reikt tot diep
binnen het huis. Gods hand heeft hen gered
en schaduwloos op het plaatsje neergezet,
Zijn harde Woord stijft elke plooi en vouw.
O dat Hij hen vandaag tot opstand riep!
Voor Hem zouden zij hun slagorde breken
en fluisterend uit lippen grijs van kou
dood loochenen om naar mij over te steken.

Eva Gerlach
Uit: Eva Gerlach, Een kopstaand beeld. Amsterdam 1983

Kerkgang der burgerweesmeisjes [klinker]

Amsterdam, 1981. In het voormalig Burgerweeshuis heb ik voor een gulden een ingekleurde foto uit 1904 gekocht. Betegelde binnenplaats, hoge ramen, poort met gebeeldhouwd timpaan. Van voor naar achter een rij van zowat vijftig meisjes, opgesteld van klein naar groot maar zonderling betoverd door de perspectief, de oudste reikt nog niet tot de knie van de jongste. Die vooraan zijn in het halfrood half-zwart met witte schort, de achtersten helemaal in het zwart. Een mevrouw met fikse hoed bewaart de orde. Ze moeten naar de kerk en ook nog op de foto. God, wat zijn ze stil.

Het gaat vanzelf om wat je niet ziet. Iets uit de zichtbare werkelijkheid, wat ook ter wereld, wil in een gedicht; nou dan weet je het wel. Wat je niet ziet zit juist buiten beeld te fluisteren. Dat gefluister wil je, het wil jou, het moet op een papiertje.

Luister dan. O jee, wat zijn ze stil.

[p. 19]

Kerkgang van de burgerweesmeisjes, 1904 (collectie: Amsterdams Historisch Museum)

[p. 20]

Ze hebben waarachtig niet eens een schaduw, of je moet dat kleine vlekje onderaan hun rokken zo noemen. Stilgezet onder die malle mutsen, in die stijve kleren, alles conform; je ziet ze het huis uitlopen en stilhouden waar ze niet verder mogen. Een stroompje mensjes van acht tot achttien, voor eeuwig in het gelid. Niks vlees en bloed, hier heerst Compositie: kom en zie, architectuur en bewoners in eng evenwicht. Licht aan, het orgel van binnen gaat draaien, gestichte wichten, kloppende gedichten, 't bewogene stilgezet (dubbele rijtjes ogen; wet?): ach nette, dode mootjes weeshuiskind, hun koude ouders, hun fragiele zielen, vind, blind, stop, dit kan niet. Op.

Zelf ben ik zwanger en het lijkt zowaar wat te worden. Hoop begint zich af en toe te roeren: ha die dood, drukt z'n porum. Wat me bezighoudt aldoor is stollen en stromen; stilstand die dat niet is, beweging die afloopt in het tegendeel. Uit alles om me heen lijkt iets zich los te willen maken, geen verband dat niet dadelijk opschuift voor een ander. De mislukte kindertjes van hiervoor kijken me uit de spiegel sceptisch aan. Mens, maak je niet druk.

Ze zijn om half zes gewekt, zeven uur geroepen voor het ontbijt, het zal nu kwart over acht wezen, negen uur moeten ze in de kerk zijn. Als ze straks thuiskomen, mogen ze zich verpozen en de catechismus voorbereiden, daarna krijgen ze een uur catechisatie en dan gaan ze eten. Witte bonen met boter en azijn vanwege de zondag en gepekeld, gerookt of gebraden ossenvlees. Vanmiddag mogen ze uit.

Dit is de twintigste eeuw, koningin Victoria is nog maar net wijlen, tot de levenden rekenen wij Troelstra, Emmeline Pankhurst en Rosa Luxemburg. Sinds 1889 mogen kinderen onder de twaalf jaar niet meer in dienst worden genomen. In Frankrijk streven arbeiders naar een maatschappij zonder staatsgezag. In Amerika is vorig jaar de eerste western gemaakt, gaat één van de pinkkootjeshoge zwartste meisjes die zien met haar vrijer?

Je neemt wereld in, die voegt zich hier en daar naar je, kijk een beeld. Je legt het beeld op papier, wat is het dood en trouwens ook helemaal verkeerd, zo was het niet hoor, dit was niet de bedoeling. Nog maar eens opnieuw. Hou het concreet: een afbeelding, hoe juist, compleet, heel kan die worden. En jij, waar sta jij: je oog, komt dat op de foto? Vrolijk balancerend op de grens tussen vorm en vormeloosheid keert het de boel om en om. ‘Aan elk element van A wordt een element van B toegevoegd; men noemt het element van A dan het origineel en het toegevoegde element het beeld.’ Rust moet je houden maar je zou niet weten hoe. Lieve tijd, vloeiende wereld, warrige boedel in een grammatica geperst. Wees voor wees, woord voor woord in de rij op een papiertje. Hoor je wat ze zeggen, ze hebben het koud.

[p. 21]

Art. 16. De meisjes zullen op Zon- en Feestdagen de openbare Godsdienstoefening bijwonen in de Nieuwe Zijds Kapel, onder geleide en toezicht van een der onderwijzers of hem die dezen vervangen zal, en van een der Moeders. Voor het vertrek en bij terugkomst zullen de namen worden afgelezen, waarna de afgegeven kerkboeken zorgvuldig worden teruggenomen.

Het gedicht stond in één keer op papier. Ik heb er nooit meer iets aan veranderd. Met die zwangerschap daarentegen werd het weer niks. Er was iets dat naar mij wilde oversteken, maar voorlopig zat er niet veel schot in.

Eva Gerlach

Inleiding in betekenissen [medeklinker]

Vorig jaar stond in het maart-aprilnummer van de Poëziekrant een interview met Eva Gerlach. Daarin zegt ze ergens: ‘1 ding goed bekijken - dat is al haast meer dan een mens in deze almaar opschuivende werkelijkheid zich kan veroorloven. Probeer maar.’

Je kunt die uitspraak ook toepassen op het lezen van een goed gedicht. Gerlachs ‘Kerkgang der burgerweesmeisjes’ is zo'n gedicht, net als de overige tweeëndertig in haar vroege bundel Een kopstaand beeld; achtregelige miniatuurtjes die je stuk voor stuk op de hand moet bekijken. Probeer maar.

Ik denk dat een schilderij aanleiding is geweest tot het schrijven van dit gedicht. Zo'n zelfgenoegzaam schilderij dat ooit in opdracht van hoofdstedelijke Armvaders vervaardigd werd om in ieder geval óók de eigen goedertierenheid even te vereeuwigen. Op de wijze van: kijk, deze lange rij gewassen en gestreken kinderen; dat zijn nu onze Saartje Tadema's. ‘Gods hand heeft ze gered’, schrijft Gerlach. En de Armvaders beamen dat monkelend: inderdaad, God heeft onze gemanicureerde handen willen gebruiken om ze uit de goot te halen; ‘[...] gy weet oock wel dat de werckluyden tweemaal meer vermenigvuldigen als de luyden van qualiteit, die zooveel inzichten hebben’, schrijven ze ergens. Ze hebben er zelfs een versje op gemaakt:

Zou deze arme vruchtloos klagen?
't Is des Hemels welbehagen
(wat dan ook Zijn oogmerk zij)
dat zij minder heeft dan gij.
Mogelijk moet zij thans lijden
Opdat gij haar kunt verblijden.

[p. 22]

Beide citaten vind ik terug in een leerboek uit mijn sociale-academietijd: H. ter Scheggets schetsen uit de voorgeschiedenis van de kinderbescherming Het kind van de rekening. Hij haalt het reglement van een weeshuis in Schoonhoven aan om duidelijk te maken hoe grondig de godsdienstige opvoeding van het kroost der ‘scamele luyden’ in de 17e eeuw werd aangepakt: negen keer per dag werd het Onze Vader vóór en door de weeskinderen gebeden, viermaal daags de Twaalf Artikelen gezegd en tweemaal de Tien Geboden. ‘Na het eten sullen de kinderen met grote preventie haer knieën buigende van tafel gaan, seggende: ‘De Heer zij gedankt en gelooft’ op de pene van een placks’. De kroon op deze godvruchtige dressuur was de kerkgang, driemaal per zondag, goedschiks dan wel kwaadschiks. Op zo'n zondag moet het schilderij zijn begonnen en begint ook het gedicht.

Hier staan zij in een rij die reikt tot diep
binnen het huis. Gods hand heeft hen gered
en schaduwloos op het plaatsje neergezet,
Zijn harde Woord stijft elke plooi en vouw.

Driehonderd jaar later blijkt er van die ge-olieverfde goedertierenheid in Gerlachs gedicht maar weinig over: de wezen lijken hun redding betaald te hebben met het inleveren van hun identiteit. Om te beginnen is elk meisje opgelost in het naamloze collectief van de lange rij die op de binnenplaats begint en ergens ‘diep / binnen in het huis’ eindigt. Het woord schaduwloos suggereert in combinatie met het ‘stijft elke plooi en vouw’ uit de vierde regel een toestand waaruit diepte, reliëf en beweging zijn verdwenen. Dezelfde woorden zorgen ervoor dat het winters grijs in het gedicht wordt. De weesmeisjes zijn teruggebracht tot het platte vlak. Het leven is eruit. En omdat ‘het’ leven niet bestaat: hún leven.

Gerlach had gelijk in de Poëziekrant: ‘1 ding goed bekijken - dat is al haast meer dan een mens in deze almaar opschuivende werkelijkheid zich kan veroorloven.’ Toen ik dit gedicht na zoveel jaren vluchtig herlas (de bundel is uit 1983), kwamen onweerstaanbaar herinneringen boven. Het ding (de tekst van het gedicht) schoof naar de achtergrond om plaats te maken voor een beeld dat haast dwangmatig door het ding werden opgeroepen: het kerkhof van Hoenderloo.

Hoenderloo bestaat eigenlijk uit twee gemeenschappen: het eigenlijke dorp en ‘de Stichting’. Met die naam bedoelen de oorspronkelijke dorpsbewoners het in 1851 door dominee Ottho Gerhard Heldring gestichte Jongenshuis, een leefgemeenschap van zo'n 150 probleemjongens in de Veluwse bossen. Het op een heuvel gebouwde, witgepleisterde Heldringkerkje scheidt het ene dorp van het andere. De kerk staat in het midden en daarachter ligt de begraafplaats, waar de scheiding

[p. 23]

tussen dorpelingen en bewoners van ‘de Stichting’ weer is opgeheven.

Direct bij de ingang staat een bordje met plastic plakletters: Kunstbloemen niet toegestaan en links van dat bordje ligt het graf van Bob Spoelstra, die tot 1994 vooral als A. den Doolaard door het leven ging. Helemaal achteraan liggen de jongens van het ‘andere’ dorp tussen warrige buxushaagjes onder identieke stenen, zoals je die ook op oorlogskerkhoven tegenkomt. Hun zerken steken schril af bij het glanzend gepolijste God is liefde- marmer van de dorpelingen; ze worden door niemand meer onderhouden. De namen van de jongens zijn door vuil en mossen uitgeveegd en even schaduwloos geworden als de meisjes uit het Burgerweeshuis.

Met die gedachte begint het ding van Gerlachs tekst weer naar voren te komen:

O dat Hij hen vandaag tot opstand riep!
Voor Hem zouden zij hun slagorde breken

Ik lees die twee zinnen als een boze, onmachtige bezwering: de hardhandige God die de Burgerweesmeisjes haar identiteit ontnam door ze te redden, lijkt nu te worden aangeroepen als de enige die ze tot leven kan wekken. Hij hoeft ze alleen maar (als een soort scheppingsdaad) tot verzet op te roepen. Dat is genoeg om de meisjes in beweging te laten komen op het platte vlak van het schilderij. De kleurloze, dociele rij lost op in individuen die weer gaan praten. De weesmeisjes nemen verkleumd de bezwering over: ze ontkennen (‘loochenen’) fluisterend de dood en daarmee kan het contact tot stand worden gebracht met de beschouwer van het schilderij, de ‘mij’ in de laatste regel van het gedicht.

Met die laatste regel wordt de tekst van het gedicht eigenlijk een ander ‘ding’, dat je opnieuw heel goed moet bekijken.

Je zou dan het gedicht kunnen zien als een beeld, een plaatje. Op dat plaatje zie je een ‘mij’ die naar het schilderij ‘Kerkgang der burgerweesmeisjes’ kijkt. Die ‘mij’ overkomt hetzelfde als mij bij het lezen van het gedicht met dezelfde naam als het schilderij: het schilderij roept associaties op, herinneringen, herkenning, emoties en daarmee ondergaat het schilderij een transformatie, omdat er ‘betekenis’ aan wordt toegekend.

In de moderne pedagogiek wordt het opvoeden van kinderen heel kernachtig omschreven als ‘inleiden in betekenissen’. Ik vind dat een erg bruikbare definitie, omdat het de realiteit onderkent dat iedereen zijn eigen ‘betekenissen’ aan kinderen overdraagt, of hij nu 17e-eeuws Armvader (‘op de pene van een placks’) of postmoderne tweeverdiener is.

In Dochter, één van de mooiste na-oorlogse bundels die ik ken, heeft Eva Gerlach die realiteit heel breekbaar beschreven:

[p. 24]

 

Wereld die ik haar aanpraat, zekerheden

 

vaster en talrijker dan ik bezit.

 

Zij wijst en mijn tong, kwispelend, rent van dit

 

naar dat, heen, terug: niets, alles wat ik weet,

 

leg ik bij haar neer zonder aarzeling.

 

 

 

[...] met een schijn van rede.

Poëzie, las ik ergens, is verzet tegen de hoop van de rede. Gerlachs ‘Kerkgang’ is daarom een bezwerend gedicht vol betekenissen: naast grote eenzaamheid ook onmacht, woede en hunkering. Hunkering met een schijn van rede; het komt in de buurt van ‘de zekerheid der dingen die men hoopt’. Bijvoorbeeld als je in Hoenderloo voor die vergeten jongensgraven staat en hartgrondig gelooft in zeer oude betekenissen: een jongste dag, een liefdevolle God die graven opent om aan jongens hun naam en hun gezicht terug te geven.

Betekenissen en bekentenissen liggen soms dicht bij elkaar. Ik zie opeens dat die moderne definitie van opvoeden eigenlijk ook onverkort voor poëzie geldt.

Henk Knol

Eva Gerlach (1948, pseudoniem) is dichteres. Haar meest recente bundels zijn Alles is werkelijk hier (gedichten bij foto's van Vojta Dukát, 1997) en Niets bestendiger (1998).
Henk Knol (1955) is werkzaam in de jeugdhulpverlening. Van hem verschenen de dichtbundels Toch maar de tuin geruimd (1990) en Ander hooglied (1994).