Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 39]

Wam de Moor
Huurkolom
Gedurig denk ik aan een ander land

Toen ik een jongen was van twaalf jaar, logeerde ik met mijn broer twee wekenlang bij mijn grootmoeder in het Zeeuws-Vlaamse Kloosterzande. Opoe was Moeders moeder en leefde onder één dak met haar ongetrouwde dochter Rosa. Deze had tijdens de oorlog gewerkt op het distributiekantoor in het nabije Hulst, en verrichtte nu elders een klerkentaak. Maar in 1948, toen wij na een uitputtende fietstocht vanuit Nijmegen, via Breda waar wij bij een oom van vaderszijde de nacht hadden doorgebracht, de Kloosterse Molenstraat inreden waar Opoe en Tante Rosa woonden, deed de dochter gewoon het huishouden. Ze mopperde veel, maar wij trokken ons daar niets van aan en aten geduldig de gehaktballetjes die zij een week vooruit braadde - van koken hield ze niet. Ze was in haar humeurigheid hettegendeel van haar oudere zuster, onze moeder, maar zo jong als wij waren hadden wij daar al een verklaring voor: die mist een man!

Die kreeg ze pas veel later. Ik studeerde inmiddels Nederlands. En zij had daar lucht van gekregen. Ze was intussen verhuisd naar de Heikant, een gehucht aan de Belgische grens, want de dood van haar moeder, die ze bij al haar gemopper toch maar mooi naar haar einde had gebracht - zónder verpleeghuis, zónder hulpverlening van buiten, vroeger heel gewoon -, had haar de vrijheid gegeven om uit te kijken naar een betrekking die haar kost en inwoning gaf. Ze was pastoorsmeid geworden, zoals we haar functie onbekommerd duidden. Vrouw van de pastoor om zo te zeggen. Bij een grote man in een grote pastorie met een immense moestuin en nogal wat kleinvee. Hij hield er een hond op na, zó gruwelijk groot dat deze met zijn voorpoten de balkonrand raakte als hij rechtop ging staan. Dit was een detail dat ze iedere keer wanneer ze nu, tamelijk wat opgefleurd, bij ons kwam logeren, met smaak en lichte afkeuring te berde bracht. Maar ook stuurde ze haar Nederlands studerende neef op een dag een boekje waarvan ze meldde dat haar meneer 't haar had gegeven voor mij: Het herdertje van Pest. 't Was van de priester Anton van Wilderode, als geschenk gedateerd 1.1.58, en ik las het als een persoonlijke beleving van de Hongaarse opstand die dertien maanden daarvóór had plaatsgevonden, maar vooral als een uiting van Van Wilderodes katholiciteit; dat herdertje vertelt over zijn eigen lot als beeldje voor de kerststal in het huis van een Hongaars jongetje dat in de opstand zijn vader en oudere broer kwijtraakt. Alles draait in dit gedicht om geborgenheid:

[p. 40]

 

Mensen die hier gelukkig waart

 

eer het glas in uw handen brak,

 

vlucht voor de wolk van gevaar

 

die zich dreigender samenpakt,

 

vlucht naar een plek aarde, naar

 

een haard en een ander dak.

En die geborgenheid blijkt, bij herlezing, tot de grondtoon van deze dichter te behoren. Niet dat ik daarmee zijn fan was geworden. Op zijn toon was mijn gehoor destijds niet afgestemd. In de vierde klas van het gymnasium - ik ging school op het Canisius College, het voor die tijd grote jezuïetencollege in Nijmegen - had ik liefde opgevat voor ‘de ruimte van het volledig leven’ van Lucebert en de zijnen en dat betekende een volledige aanvaarding- zij het tijdelijk - van het experiment. 't Was Elburg, Lucebert en Kouwenaar vóór en Schierbeek, Hanlo en Vinkenoog na. Atonaal was mijn evangelie.

Het herdertje van Pest - 't is een wonder dat ik het nog tussen mijn poëziebundels aantrof - lijkt een privé-uitgave. Geen uitgever, geen plaats van uitgave, alleen de vermelding ‘De omslagtekening is van E.P. Coupe te Moerbeke-Waas’. Coupe, dus niet Coupé, maar dat lijkt een drukfout, wantwaar ik even meende dat het hier een Eerwaarde Pater Coupe betrof die zijn medepriester in zijn privé-uitgave had willen steunen, verraadt de encyclopedie dat Anton van Wilderode het pseudoniem was van... Cyriel Paul Coupé, dichter en essayist, geboren te Moerbeke-Waas op 28 juni 1918. Het omslag geeft afdrukken van twee kinderhandjes onder een sierletter waarmee titel en auteursnaam zijn geschreven met de trekpen. Sierlijk en simpel tegelijk.

Dat is ook, nu ik, met mijn gedachten bij Van Wilderode omdat hij afgelopen 15 juni stierf, naga wat ik van hem weet en denk, en het beetje dat ik van hem heb herlees. Hij hield intens van het Vlaamse platteland, proefde de melancholie van de herfst en de wedergeboorte van het voorjaar en legde dat neer in zijn sierlijke, romantische, maar toch ook simpele, begrijpelijke poëzie, die in Vlaanderen tot op de dag van vandaag wordt gewaardeerd. Als mooi ervaar ik nu zijn cyclus ‘De dag van Eden’ ter herinnering aan zijn moeder, waarin de toon heel licht en direct is, ondanks het droevige onderwerp. In de geest ziet hij zijn gestorven moeder voor het raam staan.

Je draagt iets in je hand ik zie niet wat
een boek een brief een sjaaltje voor de winter
maar zeker iets dat ik vergeten had
en dat je je herinnerde daarginder.

[p. 41]

 

Ik kom al moeder (bonzend van geluk).

 

Je hoort mij niet ik zie de grote blaren

 

achter je schouder schommelen en bedaren.

 

Maar op de drempel staat je voetafdruk.

Vooral die eerste regel van de tweede strofe - overigens de derde uit het laatste gedicht van de cyclus - doet mij huiveren van innigheid. Ook elders treft zijn poëzie door het gemak waarmee de dichter, bijna als Nijhoff, de dingen in alle eenvoud tot lyriek wist om te vormen. Komrij koos in zijn bloemlezing het heel speelse ‘Een land verder’ met de regels ‘Gedurig denk ik aan een ander land/als ik niet slapen kan (ik kan niet slapen)’. Welk land dat is, vult de lezer zelf in. Met Van Wilderode wil ik het geloof delen dat er een land is over de dood heen. Daarwas hij veel mee bezig, in gesprek met zijn schepper. In zijn natuurlyriek was hij een eigentijdse Guido Gezelle.

Opmerkelijk is de tegenstelling in de waardering die zijn werk kreeg in Noord en Zuid. In Vlaanderen rekende men hem tot de toonaangevende dichters, die onder meer twee keer de Driejaarlijkse Staatsprijs verwierf en in 1980 in Münster de Vondelprijs. Die laatste prijs zonder twijfel dankzij de Vlaamse lobby, want in Nederland is geen poëziecriticus te vinden, toen niet en nu niet, die de poëzie van Van Wilderode excellent acht. Dat is een feit en van mijn kant geen vanzelfsprekend standpunt. Dat Van Wilderode katholiek en priester was, wilde hij als dichter weten. Zeker één van de redenen waarom hij in Vlaanderen een groot publiek hield, terwijl zijn gedichten in het vanaf de jaren zestig Godvergetener Nederland geen ingang meer vonden.

Er waren twee andere kwaliteiten die mij voor Van Wilderode innamen: hij schreef een prachtig schoolboek en zorgde voor poëtische vertalingen. Hij was jarenlang leraar klassieken in Sint-Niklaas, op ruim tien kilometer van de Nederlands-Belgische grens. In die tijd ontstond zijn vertaling van de Aeneis, Georgica en Bucolica. Die Aeneis-vertaling gebruikte ik met een wat twijfelachtig genoegen, toen de leeskring waarvan ik nu samen met mijn vrouw en zes andere vrienden al een kwart eeuw deel uitmaak, stukken uit Vergilius' epos las. Van Wilderode bleek soms zo vrij te vertalen, dat je er voor je eigen precieze vertaling van de tekst door op een dwaalspoor werd gebracht. Maar we vonden haar eigenlijk wel heel mooi en taalgevoelig en in zoverre deed Van Wilderode hetzelfde wat veel Engelse vertalers, die we uit de Penguinreeks kennen, bleken te doen. Hij was hier duidelijk de dichter die zijn eigen tekst creëerde, ofschoon hij tevens als werkprincipe had ‘een zo precies mogelijke weergave van de Latijnse tekst’ te leveren.

Maar hij was ook de zielzorger die zijn lezers zag als mensen die je in het goede spoor moet houden. Typerend is bijvoorbeeld dat hij op de achterzijde van de tweede

[p. 42]

druk van de boeken I tot VI uit de Aeneis de volgende boodschap distilleert: ‘Wees groot! Neem een taak op die U aan uzelf onttrekt! Houd van de goden: zij besturen uw lot! Houd van de mensen: zij kunnen uw vrienden worden! Houd van de dieren: zij zijn kwetsbaar en geduldig! Houd van de dingen: zij hebben hun eigen verdriet! En bovenal: wees trouw, pius. Het is de samenvatting van al het voornoemde.’ Dat is wat Vergilius hem geleerd had, schreef hij.

Opvoeden, dat zat Cyriel Coupé alias Anton van Wilderode in het bloed. In 1968 publiceerde hij zijn belangwekkende bloemlezing De dubbelfluit. In twee delen volgens de klassieke indeling: tot aan de Tachtigers deel 1, vanaf de Tachtigers deel 2. Van dat boek heb ik in Nederland geen enkele bespreking gevonden, ook niet binnen mijn universitaire discipline die de literatuurdidactiek betrof. En toch verdient het aandacht, want het is een goudmijn aan kennis en inzicht bij een sterke keuze uit ‘ons literair erfdeel’, zoals Van Wilderode het noemde. Bij hem was er geen twijfel over het belang van gemeenschappelijkheid van Noord en Zuid. Werkend in Sint-Niklaas en wonend aan de grens wiste hij in het persoonlijk vlak de grenzen weg. Maar ook in zijn bloemlezing plaatste hij Gezelle tussen Multatuli en Piet Paaltjens, Buysse tussen Kloos en Van Eeden, en Engelman tussen Gijsen en Gilliams. Hij voegde aan elk opgenomen gedicht of verhaalfragment informatie toe over de wording van de tekst, en punten ter verklaring, ter bespreking en ter vergelijking - een groot verschil bijvoorbeeld met de geschiedenis en bloemlezing van Lodewick die in ons literatuuronderwijs zo'n centrale rol heeft gespeeld en veel minder op de interpretatie van de teksten zelf was gericht. Van Wilderode deed beide, kende en waardeerde Merlyn, maar behield tegelijkertijd zijn liefde voor de schrijver als persoonlijkheid. Hij had de opvatting dat in het bijzonder voor jonge mensen de schrijver ‘iemand’ moet zijn: ‘slechts als ze weten wie hij (of zij) is zullen ze geneigd zijn te luisteren naar wat hij (of zij) te zeggen heeft’. Een didactisch heel verantwoord uitgangspunt, dat meteen verklaart waarom hij als priester zijn dichterschap zo wezenlijk vond. Hij wilde uitleggen op de wijze die hem was aangeboren wat hem - en Wie hem - letterlijk bezielde.

Dr. Wam de Moor (1936) doceerde Nederlandse literatuur aan de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij was vele jaren als literatuurcriticus verbonden aan De Tijd. Hij promoveerde op Van Oudshoorn. Biografie van de ambtenaar-schrijver J.K. Feijlbrief (1982). Essays/literatuurkritieken o.m.: Meester en leerling: in de voetsporen van S. Vestdijk (1978), Wilt u mij maar volgen? (1980), Deze kant op (1986), Een Hollands orakel. Over Maarten 't Hart (1994).