Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 96]

[5] De pijn van Tachtig

In de volledige uitgave van Nicolaas Beets' gedichten (Sijthoff Leiden, 7e druk, z.j.) stuiten we op een gegeven moment op een tweetal ‘Sonnetten’. Het sextet van het eerste sonnet luidt als volgt:

Een klinkdicht - als 't in 't Hollandsch heet -

Heeft niets te doen dan klinken;

En hebt gij daar den slag voor beet,

Uw roem zal eeuwig blinken...

Zie zoo; het mijne is ook gereed,

En hoor het eens rinkinken!

Het is duidelijk dat het hier gaat om een persiflage. Het dichten van sonnetten wordt in het ridicule getrokken. Wanneer we beseffen dat de inmiddels bejaarde Beets - hij leefde van 1814 tot 1903 - bovenstaande regels schreef rond 1885, dan is het niet moeilijk te achterhalen wie hij met zijn spot op het oog had: dichters als Perk, Kloos en Verwey, de (sonnetten)dichters van Tachtig. Beets verzet zich tegen Tachtig en spot is het wapen dat hij hier hanteert.

Hiermee zijn we midden in de problematiek beland die Wiljan van den Akker en Gillis Dorleijn, beiden hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde, aansnijden in hun lezing Dameskoor ‘Het zingend vedertje’ of de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie. In deze lezing - een voorproefje van een uitvoerige studie die ze aankondigen: Een geschiedenis van de Nederlandse poëzie 1880-1940 -richten ze zich op één literaire kring of ‘zuil’ tijdens de eerste twee decennia van deze eeuw: de protestants-christelijke met als belangrijkste blad Ons Tijdschrift (1896-1914).

Kernprobleem binnen de kring van Ons Tijdschrift was, aldus de auteurs, de verhouding ethisch-esthetisch en daaruit voortvloeiend de houding tegenover de poëtica - met name l'artpour l'art - van Tachtig. In de eerste fase, toen het tijdschrift onder leiding stond van ‘ouderen’ als A.J. Hoogenbirk, lag het accent op verzet. Omdat het

[p. 97]

sonnet bij de Tachtigers zo'n favoriete positie innam, kon het gebeuren dat juist deze dichtvorm een besmet karakter kreeg: wie sonnetten schreef, zat op het voetspoor van Tachtig en was dus verdacht! Zo werd de lijn van Beets voortgezet. De auteurs erkennen dat Ons Tijdschrift, na een redactiewisseling in 1904, een wat moderner koers ging varen: ‘jongeren’ als Geerten Gossaert kregen meer inbreng. Het gevolg was een evolutie naar een zekere aanvaarding, assimilatie en erkenning van waarden als originele beeldspraak en expressiviteit die Tachtig had ‘herontdekt’.

Van den Akker en Dorleijn, die in hun aangekondigde studie de belangrijkste literaire kringen tussen 1880 en 1940 in kaart willen brengen en daarbij ook aandacht willen schenken aan wat buiten de canon valt, geven ongetwijfeld een interessante dwarsdoorsnede van de kunstopvattingen binnen de protestants-christelijke groepering. Dat wil zeggen: van een bepaalde stroming daarbinnen (waarover straks meer).

Onmiskenbaar wordt een aantal zwakke plekken blootgelegd. Twee springen eruit: cultuurangst en traditionalisme. Cultuurangst - en bij de achterban cultuurachterstand - kan leiden tot onverantwoorde inperking van vrijheid en creativiteit van de literator en tot zo'n verduisterde blik dat men esthetische waarden niet meer onderscheidt van ethische en dus ook geen oog meer heeft voor de waardevolle elementen van Tachtig - originaliteit in vormgeving, noodzaak van persoonlijke ontroering - die niets met levensbeschouwing te maken hebben. Kortom: geen oog voor literaire kwaliteit. Traditionalisme houdt in het zodanig koesteren van het verleden dat men niet verder komt dan aanprijzen en imiteren van de poëzie van Bilderdijk en Da Costa, zonder oog te hebben voor de retoriek in hun verzen en voor de noodzaak eigentijdse christelijke kunst te moeten geven.

De genoemde zwakke plekken zijn herkenbaar. Toch vraag ik me af of Van den Akker en Dorleijn met name de tweede fase van Ons Tijdschrift wel recht doen. Het valt op dat ze zich sterk oriënteren op Bloesem en Vrucht, een soort afsplitsing van Ons Tijdschrift waarin Hoogenbirk c.s. weer een plek vonden, een blad dat zeker niet representatief is voor de protestants-christelijke letterkunde als geheel maar slechts voor een bepaalde vleugel daarbinnen, gekenmerkt door het primaat van levensbeschouwing en ethiek ten koste van het esthetische. Daarin hoort ook het dameskoor ‘Het zingend vedertje’ thuis! Het protestantisme is veelvormig en dat openbaart zich ook in de visie op kunst en cultuur. Zo was het reeds in de tijd van Revius, zo was het aan het begin van de twintigste eeuw, en zo is het nog... Schrijven over de protestants-christelijke kunstopvatting betekent altijd: rekening houden met vleugels en nuanceringen.

R.G.K. Kraan komt in zijn dissertatie uit 1962 tot een aanzienlijk andere tekening van

[p. 98]

Ons Tijdschrift, en met name de tweede fase ervan. Hij constateert onder andere: ‘meer verzet tégen dan afhankelijkheid ván Kuyper’, het besef dat christelijke kunst nimmer te verwezenlijken is ‘als resultaat van enig systeem of stelsel’, het vooropstellen van ‘literair-technische kwaliteiten van het besproken kunstwerk’, ‘afkeer van stelselzucht en dogmatische verstarring’ (p. 253-256). Tegen deze achtergrond lijkt me de uitspraak van Geenen Gossaert - in zijn lezing ‘Dichterschap en geloofservaring’ (1916) - dat christelijke kunst niet ‘door menselijke wil intellectualistisch’ in elkaar kan worden geknutseld, echt niet zo uitzonderlijk.

Van den Akker en Dorleijn zullen in elk geval in hun definitieve boek deze visie, door Kraan verwoord, niet kunnen negeren en bij afwijzing met goede argumenten moeten komen. Ons Tijdschrift had nadrukkelijk de protestants-christelijke levensbeschouwing als basis, maar heeft tegelijkertijd willen waarschuwen voor een religieus - of juister: dogmatisch - keurslijf dat kunst van niveau onmogelijk maakt. Zo bezien heeft het een belangrijke voortrekkersrol en platformfunctie gehad.

Jaap de Gier

Wiljan van den Akker/Gillis Dorleijn, Dameskoor ‘Net zingend vedertje’ of de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie, uitgave vakgroep Nederlands, Universiteit Utrecht, 37 blz., f10,00.

Dr. Jaap de Gier (1939) woont in Ede, is opleidingscoördinator letterkunde. Hij promoveerde met Stichtelijke en onstichtelijke experimenten (1982) op Gossaerts Experimenten. Bloemlezingen: Experimenten in poëzie en proza van Geerten Gossaert (1979), Van de Souterliedekens tot Marnix (1988), Poëzie als wapen (1990).