Liter. Jaargang 1

Christelijk literair tijdschrift

[p. 47]

Hester Knibbe & Rien van den Berg
Klinker & Medeklinker

Hij heeft de code van haar slaap gekraakt
en komt nu in wanneer en hoe hij wil.
Hij staat al op het beeldscherm van de nacht.

Daar weet hij in een blind geheim
de stap die naar haar zolderkamer voert.
Van daar zwiert hij door haar vertrekken.

Haar eet- en speelzaal heeft hij al ontdekt,
maar waar ze dagdroomt is hem niet bekend
en in haar kelders weet hij heg noch steg.

En daar hij altijd eeuwig denkt te blijven,
heeft hij geen flauw benul van klok en einde.
- Nog twee seconden, en dan moet hij weg.

Hester Knibbe

Uit: Hester Knibbe, Een hemd van vlees, De Prom Baarn, 1994

Code [klinker]

In het gedicht ‘Het kind en ik’ van Martinus Nijhoff zal de ik-figuur een dag uit vissen gaan. Aangekomen bij de waterkant, maakt hij met z'n hand een wak in het kroos. Niet de vissen ziet hij daar beneden, maar een schrijvend kind, een kind dat schrijft wat hij zelf ooit schreef en ‘al wat ik van mijn leven/nog ooit te schrijven droom.’ Dan komt het:

[p. 48]

 

En telkens als ik even

 

knikte dat ik het wist,

 

liet hij het water beven

 

en werd het uitgewist.

Ik haal deze sublieme regels van Martinus Nijhoff aan omdat ik een lichte aarzeling moet overwinnen om iets over een eigen gedichtte zeggen. Het voelt als het stilleggen van het water, het herroepen van de beving, de lichte rimpeling die het gedicht liet gaan, als een ontkenning te weten wat ‘het kind’ schreef: een gedicht voltooien is knikken, ‘dat het kan worden uitgewist’.

Vanuit een niet alledaagse invalshoek benadert de dichter z'n onderwerp, tooit het met een onverwachte lichtval, opdat de contouren zich scherper aftekenen, of op z'n minst anders. Terugvertalen in alledaagse belichting en taal is dikwijls niet alleen een terugvertalen, maar ook een stap terug. Laat ik het er, ondanks m'n bedenkingen, toch maar op wagen en mijn gedicht ‘Code’ eens onder de loep nemen.

Ons veilig wanend in onszelf slapen we in; ogen dicht, slot op de ziel. De computer van het denken is uitgeschakeld. Alleen de slaper kent de code waarmee het ding 's morgens weer opgestart kan worden. Maar plots verschijnen er beelden op het nachtelijk scherm, het netvlies van de geest: iemand heeft geknoeid en tijdens de slaap de machine aangezet. Iemand brak in, kende de code waarmee opgeslagen geheimen tevoorschijn geroepen kunnen worden, en komt ongevraagd in beeld. De inbreker blijkt feilloos de weg te weten op de rommelzolder van het geheugen. Hij haalt verlangens overhoop, neust in de boedel op zoek naar angsten, schopttegen verstofte wensen, zich aangemeten belangrijkheden die, voor even uitgetrokken, in de kamers slingeren. Maar zolang het tegendeel niet bewezen is, houden we ons voor dat niet alle kamers toegankelijk zijn, dat we nog beschikken over verborgen domeinen. Toch, de inbreker lijkt meester, de slaper overmeesterd. Lijkt, want met één ding heeft het heerschap geen rekening gehouden: hij staat buiten ruimte en tijd en is gedoemd te verdwijnen wanneer de slaper wakker wordt. Het on-mens legt uiteindelijk het loodje, ook als de droom herinnerd wordt, ook wanneer de droom zich herhaalt. Voor zover het gedicht.

Zhuang Zhou schreef: ‘Eens op een dag droomde ik, Zhuang Zhou, dat ik een vlinder was, een vlinder die fladderend rondvloog, tevreden met zichzelf, en zich niet bewust dat hij mij was. Plotseling werd ik wakker en begon me er rekenschap van te geven dat ik nog altijd Zhuang Zhou was. Nu is de vraag of ik Zhuang Zhou ben die droomde dat hij een vlinder was, ofwel een vlinder die droomde dat hij mij was. Toch bestaat er noodza-

[p. 49]

kelijkerwijs een verschil tussen mij en die vlinder. Dat noemen we dan maar de Verandering der Dingen.’ (Vertaling: Kristofer Schipper)

Dikwijls verschilt de wereld van de droom verrassend of beangstigend veel van het leven dat we leven. Toch ligt die soms volstrekt andere wereld kennelijk binnen de grenzen van ons bewustzijn en kan ze ons in de weerloze toestand die slaap heet, opgedrongen worden òf uittillen boven de beperkingen van een lichaam, de wetten van de materie. We hebben contact met andere werelden, weten en zeggen dingen die we nooit geleerd hebben, komen terecht in een leven dat ons vreemd is en toch bij het onze blijkt te horen: we schijnen meer omvattend te zijn dan we denken. Letterlijk ‘dan we denken’: we schijnen over een stuk leven te beschikken dat besloten ligt in het gebied van het niet-denken, een part dat, wanneer het overdag onvoldoende ruimte krijgt, z'n deel opeist in de slaap. In dat licht bezien wordt de inbreker die buiten ruimte en tijd staat, steeds weer verdwijnt in het zwarte gat van de waaktoestand, acceptabel als een deel van ons leven. Zoals het huis dat we bewonen, compleet met z'n stoffering aan zekerheden, z'n slordige inboedel van losvaste wensen en dagdromen, z'n tijd en tijdelijkheid een deel van ons is.

Hester Knibbe

Twee interpretaties [medeklinker]

Onderweg naar de presentatie van Hester Knibbes nieuwe bundel Een bittere navel, in een klein maar leuk boekhandeltje in Rotterdam, liet ik het gedicht ‘Code’ uit haar voorlaatste bundel lezen aan mijn reisgenoot Dirk Zwart. Ik vond - en vind - het namelijk een van de mooiste uit de hele bundel. Hij las het en interpreteerde het vrijwel onmiddellijk: een gedicht over incest. Zijn stelligheid verbaasde me. Ik las het gedicht heel anders. Veel onschuldiger. Volgens mij ging het over een verliefdheid.

Een ‘verliefde’ parafrase. Hij heeft de code van haarslaap gekraakt: ze droomt 's nachts over hem. Hij komt nu in wanneer en hoe hij wil: te pas en te onpas moet ze ineens aan hem denken. Als ze koffie drinkt, maar ook als ze eigenlijk haar werk zou moeten doen. Hij staat al op het beeldscherm van de nacht: ze weet van tevoren dat ze weer over hem zal dromen, vannacht.

Daar weet hij in een blind geheim / de stap die naar haar zolderkamer voert. Hier voegt de dichteres een beeld in dat ze verderop uitwerkt: de hoofdpersoon is een huis waarin de ander indringt. De man van haar dromen weet (liefde is blind) in haar zolder-

[p. 50]

kamer, haar hoofd, door te dringen. Van daar zwiert hij door haar vertrekken. Verliefdheid is een kwestie van het hele lichaam, niet alleen van de zolderkamer / het hoofd. Kijk maar: Haar eet- en speelzaal heeft hij al ontdekt. De eetgewoonte verandert. Als ze aan hem denkt, kan ze van opwinding geen hap door haar keel krijgen. De speelzaal is een dubbel beeld: voor de vrijetijdsbesteding die anders wordt: ze staat anders voor de spiegel, zoekt in catalogi naar mooie kleren. Maar ook: de speelzaal van haar eigen persoonlijke erotiek. Ze krijgt de kriebels als ze aan hem denkt.

Maar waarze dagdroomt is hem nietbekend. Aha! Hier komt ineens haar zelfbewustzijn boven. Je beheerst mijn leven niet! De hoofdpersoon is geen verliefde tiener, maar een rijpe vrouw. Je weet nog zo veel dingen niet van me, verbeeld je niks: in mijn kelders weet je heg noch steg.

En daar hij altijd eeuwig denkt te blijven,/heeft hij geen flauw benul van klok en einde. De man is een macho. Hij is arrogant, en daarom ontbrandt ineens de eeuwige strijd tussen man en vrouw weer. ‘Naar de man zal uw begeerte uitgaan, en hij zal zijn macht misbruiken.’ Kennelijk gaat de man er vanuit dat hij voorgoed bij haar binnen is. Ik stel me voor dat zijn gedrag daarvan verandert: hij wordt respectloos. He takes her for granted, zeggen de Engelsen. Maar dan rekent hij buiten de waard, buiten de vrouw: - Nog twee seconden, en dan moet hij weg. Een sluitende interpretatie.

Maar de stelligheid van Dirk Zwart bracht me weer aan het twijfelen. Had ik iets over het hoofd gezien? Eerst maar opnieuw parafraseren. Is een incest-interpretatie mogelijk?

Hij heeft de code van haarslaap gekraakt: ja natuurlijk, ‘dromen van’ wordt nu ineens ‘wakker liggen’, of ‘nachtmerries hebben’ of doodgewoon ‘te pas en te onpas wakker gemaakt worden’. Het ‘inkomen’ uit de tweede regel wordt nu ineens heel letterlijk. Ook hij, de incestdader, staat op het beeldscherm van de nacht. Hij valt ermee samen: als de nacht komt, komt hij ook.

Het blind geheim wordt nu een beklemmend verzwijgen. De eetzaal wordt een symbool van misselijkheid in plaats van een symbool van blijde afwachting. De speelzaal, zeker ook in zijn erotische lading, is door hem ont-dekt.

Maar hoezeer ook slachtoffer, ook de incest-dochter houdt een deel voor zichzelf. Waarze dagdroomt, haar idealen, toekomstbeelden, is hem nietbekend. En de dader, die immers zo ontiegelijk langs de oppervlakte van huid en haar scheert, weet in haar kelders heg noch steg.

De zinnen die we net interpreteerden als macho-gedrag, als mannelijke arrogantie, veranderen nu in een verbeelding van machtswellust, gewelddadige onderdrukking. Ook de incest-dader heeft geen benul van klok en einde, hij kent geen grenzen. De laatste zin kan gelezen worden als een verlangen dat het ophoudt.

Er is nog een argument, dat de incest-lezing ondersteunt: de plaats van dit gedicht

[p. 51]

in de bundel. ‘Code’ staat in de afdeling die de titel ‘Ontijd’ heeft meegekregen. Dat is een opschrift dat eerder bij dochterverkrachting dan bij een verliefdheid past.

Toch kom ik met deze interpretatie niet helemaal in het reine. Daarvoor heb ik twee argumenten. In de eerste plaats de uitdrukking zwiert hij door haar vertrekken. Zwieren past niet bij de incestdader, wel bij de verliefde. En in de tweede plaats de laatste zin: -Nog twee seconden en dan moet hij weg. Dat is een te sterke opstelling voor een slachtoffer van dochterverkrachting. Bovendien past de tijd - twee seconden - niet bij het verschijnsel incest. Als een slachtoffer van incest besluit tot verzet, is dat een uiteindelijk verzet. En als die knoop is doorgehakt, dan is dat definitief. Dan is het nú, onmiddellijk. De twee seconden wijzen voor mij juist eerder op de aarzeling van de verliefde die zich niet dan met enige moeite en onwil van de gedachte aan de ander losscheurt.

Ondertussen dringt zich een vergelijking op: die met de bundel Voor wie ik liefheb wil ik heten van Neeltje Maria Min. Deze bundel beleefde tien jaar na verschijning een opleving, toen een Nijmeegse literatuurwetenschapper er een incest-interpretatie bij leverde. Vandaag de dag - na 23 drukken en meer dan 120.000 verkochte exemplaren - wordt de bundel op scholen weer los van die interpretatie gelezen. Een lerares Nederlands in Leeuwarden vertelde me dat de bundel op haar school nog altijd veruit de populairste gedichtenbundel is, vooral onder meisjes. Ze bleek van de hele incest-interpretatie niet op de hoogte, en verklaarde het succes van de bundel als volgt: ‘De gedichten gaan over ervaringen en gevoelens die ieder meisje in de puberteit beleeft.’

Toch is deze verwarring, dezelfde als in het gedicht van Knibbe, heel zinvol. Die vindt namelijk zijn wortels in het eeuwige conflicttussen man en vrouw. Al de verliefdheids-interpretatie riep de gedachte op aan die strijd: ‘naar de man zal uw begeerte uitgaan en hij zal zijn machttegen u misbruiken.’ Hoe dicht liggen macho-gedrag en mannelijke arrogantie aan tegen dominantie en machtsmisbruik? Op de achtergrond van een gedicht over een verliefdheid speelt dit grote thema een duidelijke rol mee. En daar wint het gedicht bij.

Rien van den Berg

Hester Knibbe (1946) woont in Rotterdam. Poëzie: Meisje in badpak (1992), Een hemd van vlees (1994), Een bittere navel (1997).
Rien van den Berg (1970) woont in Leeuwarden, is journalist, tekstschrijver en redacteur van Icarus. Poëzie: Wakker (1997). Beschouwend proza: Hij schreeuwde: Ja! (toen hem gevraagd werd of gedichten lezen nou echt leuk is) (1997).