Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 32

[p. 153]

‘Praten is blootleggen wat beter bedekt kan blijven’
Over Tabac van Gerda Dendooven
Sander Bax

Als illustratrice, theatermaakster en auteur van jeugdboeken heeft Gerda Dendooven inmiddels een grote reputatie opgebouwd. De belangrijkste prijs die zij tot nu toe ontving, was de Woutertje Pieterse Prijs 2017 voor Stella: ster van de zee, een prentenboek waarin zowel de tekst als de tekeningen van haar hand zijn. Daarnaast kreeg ze meerdere Boekenpauwen, Boekenpluimen en een Boekenwelp toegekend en werd ze bekroond met de Zilveren Griffel, het Zilveren Pallet en met de Vlag en Wimpel. Met Tabac publiceert zij in 2017 haar eerste roman die expliciet gepresenteerd wordt als een roman voor volwassenen.

In het eerste hoofdstuk van de roman horen we de stem van hoofdpersonage Conny (‘Mijn naam is Conny maar ze noemen me konijn’ - p. 13). Ze vertelt ons, in de tegenwoordige tijd, over haar geboorte en over hoe ‘moeder’ en ‘vader’ zich op dat moment gedroegen. In het tweede hoofdstuk klinkt die stem opnieuw, ook nu in de tegenwoordige tijd; wel is er sprake van een ander lettertype. Het is vroeg in de morgen, Conny vertrekt en ze doet dat met iemand die ze als ‘jij’ aanspreekt. Deze jij komt haar ophalen en samen vertrekken ze; weg bij moeder, zo veel is duidelijk.

Vanaf dat moment heeft het boek - ook visueel dus - twee lijnen die elkaar afwisselen. In de eerste lijn volgen we de reis die Conny maakt met de jijfiguur, die nergens in het boek een naam krijgt, en in de tweede lezen we over haar leven tot aan het moment van vertrekken. De spanningen die er na het overlijden van haar vader zijn ontstaan tussen moeder en dochter dwingen haar uiteindelijk te vertrekken zo lijkt het. In de ‘reis’-verhaallijn analyseert de verteller voortdurend haar eigen Familieroman. Ze beschrijft haar ouders een

[p. 154]

beetje afstandelijk door hen consequent vader en moeder te noemen. Omdat haar moeder zich niet bezig heeft gehouden met het gevoelsleven van haar dochter omdat ze te druk was met zichzelf, weet moeder niet ‘wat er met haar is gebeurd’ en waarom ze nu zo plots wil vertrekken.

De hele roman weten we dat er iets met Conny gebeurd is, maar het blijft lang onduidelijk wat dat precies is. Het heeft in ieder geval te maken met een derde personage die Tabac wordt genoemd. Hij heeft zijn vrouw verloren en Conny wordt erop uitgestuurd om hem soep te brengen. Het is een wat kalende man die vijfentwintig jaar ouder is dan het meisje. Aan het begin van de roman zegt ze dat zij hem misbruikt heeft, om ‘persoonlijke redenen’ (p. 33). Maar als dan het verhaal daarover de eerste keer verteld wordt, blijkt wel degelijk dat hij het is die zijn arm om haar heen heeft gelegd (nadat hij haar kwam ophalen van een feest). Conny interpreteert de situatie echter anders: zij is zestien en heeft ‘een broek vol goesting’ en liever ‘één oude vogel in de hand dan tien jonge merels in de lucht’ (p. 35).

Seksualiteit is voor Conny al langer een problematisch thema. Als Conny seksuele interesse begint te vertonen, wordt dat haar door moeder streng verboden. Maar moeder is zelf bepaald niet zuiver in de leer: op een gegeven moment wordt duidelijk dat zij een affaire met Tabac heeft. Zo nu en dan komt hij langs en dan worden de kinderen even naar buiten gestuurd om ergens iets te gaan kopen. Dit duurt een tijdje tot Tabac het met een andere dame aanlegt.

Maar aan het einde van de roman wordt ons duidelijk gemaakt dat de problemen verder teruggaan. In het derde en laatste deel van het boek komt ineens een hoofdstuk voor waarin Conny vertelt over de belangrijkste gebeurtenis - de gebeurtenis die ook haar vertrek moet verklaren. Ze is dertien, ligt ziek op bed. Tabac komt langs omdat haar moeder hem de opdracht zou hebben gegeven haar met zalf in te smeren. Ze staat dat toe, ondanks haar verbazing, en hij betast niet alleen haar rug, maar ook haar buik en borsten. Later verkracht hij haar. Terwijl dat gebeurt, heeft zij het gevoel uit zichzelf te kunnen stappen: ‘Ik zie hoe ik naast mijn lichaam ga staan en de kamer uit wandel. Mijn hoofd wordt licht. Ik ben hier niet. Heb hier niks mee te maken’ (p. 187). Dan ziet ze hun silhouetten in het raam en stopt ze het misbruik door haar slaapkleed naar beneden te trekken. Tabac gaat naar het toilet, rommelt wat en vertrekt. Zij probeert zich te wassen om zijn handen niet meer op haar te voelen, maar het helpt niet: ze blijft hem ruiken en voelen. Tabac zelf blijft

[p. 155]

gewoon in huis en begint te flirten met haar moeder als die terug is; hij geeft haar een broche voor haar verjaardag.

Vlucht

In Tabac laat Dendooven zien hoe destructief seksueel misbruik kan zijn. Via de ik-vertelsituatie maakt ze inzichtelijk hoe het meisje de gebeurtenis doorkomt door een soort cognitieve dissociatie toe te passen. Conny houdt de ervaring bij zichzelf. Ze weet dat ze het nodig heeft om dit met haar moeder te bespreken, maar die ruimte is er niet. Tegelijk is het ook pijnlijk om te zien hoe ze de schuld van de situatie volledig op haar moeder projecteert: de passages over Tabac zelf zijn een stuk vriendelijker dan die over haar moeder.

In de tweede verhaallijn volgen we het tweetal - Conny en de nog niet nader geïdentificeerde ‘jij’ - op reis naar het zuiden. Ze nemen eerst de bus, dan de trein en vervolgens de nachttrein. Tijdens de reis volgen we vooral Conny's gedachten die ze af en toe in de vorm van een vraag giet. Die vraag heeft dan betrekking op haar twijfel om te vertrekken. Aan alles voel je als lezer dat ze betrapt wil worden door haar moeder, dat ze wil dat de jij-figuur zegt dat ze beter niet kunnen gaan, maar desalniettemin vindt ze geen redenen om te blijven. Later wordt duidelijk dat de jij-figuur bij zijn gezin is weggegaan. Hij had meer te verliezen.

Al was het duidelijk dat je dat soort leven niet meer wilde. Dat je weg moest uit die benauwde wereld. Dat de last op je schouders te groot werd en je er mentaal aan onderdoor ging. Ik heb de kiem voor je beslissing gelegd. Het vuur aangewakkerd. En jij hebt mij weggehaald uit mijn eenzame kooi. (p. 127)

Ze kan met de jij-figuur - die twintig jaar ouder is dan zij - niet over de dood van haar vader praten omdat dat hem te veel met zijn eigen sterfelijkheid confronteert. Hij is immers even oud als haar vader toen die stierf. Hij is degene die haar heeft aangespoord haar verleden te wissen en in het zuiden op zoek te gaan naar het geluk (dat ze daar verloren zegt te hebben). Op de dag dat ze met hem voor het eerst praatte, beëindigde ze tevens haar relatie met Tabac.

[p. 156]

Er zit een duidelijk religieus thema in de roman. Er is een scène waarin Conny het gevoel heeft dat ze in een kerststal tot het hogere geroepen wordt. Kort daarna begint het gerommel met Tabac. Je zou kunnen zeggen dat Conny dat als een zondeval beschrijft. De etappes van de reis naar het zuiden worden ‘staties’ genoemd, waardoor de tocht het karakter krijgt van een kruisweg: Conny offert zich als een lijdende Christus op. Hieruit kunnen we afleiden dat ze de schuld toch niet alleen maar op haar moeder projecteert, maar dat ze ook zelf de schuld voor de gebeurtenis op zich laadt.

Met de tiende statie - dus nog voor de kruisiging - eindigt de reis: ze zijn in Italië en besluiten de kustlijn af te reizen om geld te verdienen. Dat gaat wonderwel, want aan het begin van het (veel kortere) tweede deel van de reis vertelt de ik ons dat het hen goed is gegaan - zelfs haar schaamteplekken (eczeem) zijn verdwenen door de zon. Maar ze verzwijgen hun problemen wel. ‘Nooit wordt er gepraat over wat er is gebeurd. Want praten is blootleggen wat beter bedekt kan blijven’ (p. 152). Niet alleen zij is zwijgzaam over het verleden, ook hij heeft het nooit over zijn vrouw en zoon die hij heeft verlaten; ze praten alleen over het hier en nu. Langzaam maar zeker wordt dat voor haar een groter probleem. ‘Jij blijft liever binnen. Ronddwalen in de kronkels van je hoofd. Houdt zelfs voor mij de deur naar je ziel dicht. Jouw stilzwijgen legt een steen op mijn hart’ (p. 169).

Dit stilzwijgen zorgt ervoor dat ze voortdurend bang is om verraden te worden. En tegelijk is dat wat ze stiekem het liefste wil. Terwijl haar reisgenoot nergens meer over praat, stuurt zij uiteindelijk toch een kaartje met een staccato boodschap naar haar moeder. Ze vraagt zich af of ze haar moeder en haar zussen niet beter in vertrouwen had kunnen nemen en hen had kunnen vertellen over haar eenzaamheid en de wens om te vluchten. Ze krijgt genoeg van het isolement, wil de wereld in, gaat ook schrijven, maar nog niet over ‘wat er is gebeurd’. Dan nemen ze hun intrek in een verlaten huis in een bos. Ze trekken erin en domesticeren het.

Het boek eindigt met een kort derde deel. Ternauwernood hebben de twee in hun verlaten huisje de winter overleefd. Maar daarna gaat het hen steeds slechter. Zij begint te bloeden en hij blijft steeds roerlozer liggen. De situatie wordt steeds absurder: ze liggen samen te wachten. Hij zegt steeds minder; zijn gezicht is wit, zijn lippen zijn paars, hij lijkt al gestorven te zijn. Ze zijn ‘weg van alles’, maar bleken ‘onderweg naar nergens’: ‘Dit hier is opdrogen.

[p. 157]

Uitdoven. Verdwijnen. Dit hier is een one way ticket naar het niets’ (p. 197). Hoewel ze wel degelijk beseft dat hun vlucht uit de wereld vooral zelfdestructief is, komt Conny niet in beweging: ze blijft wachten, verwacht nu verlossing van ‘de kraaien’, maar kan niets anders dan liggen en wachten, al voelt ze de sleutel van de keuken thuis in haar broekzak.

Het schema van de roman

Zo eindigt de roman in een tragische impasse: Conny gaat ten onder aan haar vlucht en daarmee aan wat haar in haar jeugd is aangedaan. De schuld en de schaamte zijn zo sterk dat ze zich identificeert met de lijdende Christus en meent verlossing te vinden in het versterven. Het verhaal wordt door het vervreemdende einde in een wat universeler kader getrokken: lange tijd lijkt het vooral een realistische roman te zijn over seksueel misbruik en over het leed dat mensen elkaar in een gezin aan kunnen doen, maar door dit einde wordt het duidelijk dat Dendooven met deze roman meer wil demonstreren. Het slot is juist daarom het fascinerendste deel van het boek: voor het eerst worden lezers hier wat meer uitgedaagd omdat het verhaal abstracter en minder realistisch wordt.

De stijl van Tabac is bij vlagen erg mooi, het einde is verrassend en vervreemdend. Het probleem van de roman lijkt me dat de schrijver de lezers niet genoeg ruimte geeft om het verhaal zelf te maken en te beleven. Er zijn te veel passages waarin de auteur de emoties van de personages expliciet benoemt en uitlegt. De roman creëert een omineuze en intrigerende sfeer, maar die sfeer wordt ondermijnd door de al te strak opgelegde structuur, waarbij keer op keer iets wat zich in het heden voordoet gevolgd wordt door een hoofdstuk over datzelfde onderwerp in het verleden. Het schema op basis waarvan de roman geschreven is schemert te vaak door de vertelling heen en dat gaat de lezer gaandeweg steeds meer storen.

De personages komen in deze roman nooit helemaal tot leven omdat de auteur er niet in slaagt volledig van het toneel te verdwijnen: de lezers hebben te vaak door wat de auteur van plan is en dat verhindert de opbouw van een geloofwaardige verhaalwereld. We weten dat we ons in Conny zouden moeten inleven, maar haar gevoelens worden te opzichtig vormgegeven om haar helemaal te kunnen geloven. Pas tegen het einde van de roman - wanneer het

[p. 158]

realisme plaatsmaakt voor een licht absurde lijn en wanneer de motivaties van de personages wat raadselachtiger worden - begint de roman de lezer wat meer uit te dagen. Het is echter de vraag of die dan niet al is afgehaakt.

Tabac. Gerda Dendooven. Uitgeverij Querido, 2017.