Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 31

[p. 48]

Een Gouden Zoen voor Gijsbrecht

We hadden graag een bijdrage over het boek Gijsbrecht van Edward van de Vendel, met schitterende illustraties van Hanneke van der Hoeven en uitgegeven door Querido, opgenomen in dit nummer van Literatuur zonder leeftijd, maar helaas liet de beoogde auteur daarvan op het allerlaatste moment weten er toch niet aan toe te komen. Het boek verdient echter zeker aandacht in dit nummer.

In 1999 kreeg het boek de Gouden Zoen. En de jury, bestaande uit Harry Bekkering (voorzitter), Jacqueline van der Beek, Ingrid Brouwer, Casper Markesteijn en Christel Ruesen, wisten in het juryrapport mooi te verwoorden waarom het die prijs verdiende.

♦ ♦ ♦

Je moet maar durven: Vondels Gijsbrecht van Aemstel bewerken voor de jeugd. Een klassieke tragedie waarover Conrad Busken Huet ooit (1867) schreef: ‘De Gijsbrecht is een stuk, bij welks vertonen niemand treurt en de gehele wereld naar huis verlangt.’ En vele generaties later - in de jaren vijftig en zestig van deze eeuw - zal dezelfde verzuchting, in iets andere bewoordingen, geslaakt zijn door menige scholier, verplicht aanwezig bij de voorstelling van Vondels drama.

En toch is het Van de Vendel gelukt: een eigen versie, een verfrissende, spannende Gijsbrecht, zijn Gijsbrecht, sprankelend, fel, laconiek en geestig.

[p. 49]

Bij Van de Vendel is Gijsbrecht een menselijke held geworden. Hij brengt het oude verhaal terug tot zijn essentie: het heldendom van Gijsbrecht. Wat betekent het - ook psychologisch-emotioneel - om held te zijn? Eerst lezen we: ‘Een man van honderd antwoorden/ op honderd bange vragen./ Gijsbrecht/ is een held.’ Maar even later blijkt het om een onzekere held te gaan, worstelend met dilemma's: ‘“Stellen helden vragen?“ mompelt Gijsbrecht, “aan zichzelf?”’ Een ware held is, blijkens Van de Vendels interpretatie, iemand, die na een heftige, innerlijke strijd ook de durf en de moed heeft om te verliezen. En anders dan bij Vondel (inblazing door een engel) wordt deze omslag ook psychologisch gemotiveerd. In de tekening van Badeloch veroorlooft Van de Vendel zich eveneens een modernisering. Zij legt zich niet zonder meer neer bij het bevel van haar echtgenoot om zonder hem de stad te verlaten: ‘Als er gevochten moet worden, dan doe ik mee/ Zij grijpt een degen van de muur/ en zwaait hem heen en weer.’

Een mooie oorspronkelijke vondst, zeker in een jeugdliteraire bewerking, is het om het verhaal niet te laten eindigen met ‘Vaerwel mijn Aemsterland,/ verwacht een ander heer’, maar met een ontroerende dialoog tussen moeder (Badeloch) en zoon (Veenerick): ‘“Moeder?“ “Ja mijn jongen?” “Word ik ook een held?”’

Vooral in het tweede gedeelte van het uit vijf ‘bedrijven’ bestaande boek weet Van de Vendel de lezer emotioneel mee te sleuren in het nieuwe oude verhaal, wanneer hij Gijsbrechts broer Arend en een van ontzetting stotterende boodschapper op indringende wijze verslag laat doen van wat zij gezien hebben. Zo weet hij de waanzin van de oorlog - dé oorlog ja, want het gaat Van de Vendel om universele thema's, zie de titels van de ‘bedrijven’ (‘De tijd’, ‘De liefde’) - op poëtische wijze (hoe raar dat ook moge klinken in dit verband) gestalte te geven:

Daarna begon het grootste en het roodste bloedvergieten
dat ik ooit aanschouwde.
Mensen sneuvelden als dingen -
dingen sneuvelden als mensen.
Kaarsen, kelken en kazuifels,
het zilveren mariabeeld,
een altaar, banken, priesterkleden,

[p. 50]

 

vrouwen, mannen, kinderen:

 

alles ging in tweeën.

 

We gleeën door de gangen, door het glibberige pad. (Arend)

En dan de boodschapper:

Het werd een worsteling,
met nonnen als leeuwinnen,
onverv-vaard en arm in arm,
een christelijke knoop,
maar Haamstee nam zijn z-zwaard en hakte erop los en
even l-later lagen alle nonnen,
zwart en wit en rood,
geknakt,
als bosjes
dode rozen
op een hoop.

Naar het oordeel van de jury kan het welbekende verhaal in deze moderne vorm - ook in zijn uiterlijke vormgeving is dit boek een feest, met de werkelijk schitterende, groteske zwart-wit illustraties van Hanneke van der Hoeven - nieuwe lezers vermaken én ontroeren, en de oude verrassen. De jury spreekt zich bij deze dan ook uit voor een toneelversie - voor jong én oud, gebaseerd op de grondig afgestofte en met goud opgepoetste Gijsbrecht van Edward van de Vendel. Laat de Gouden Zoen 1999 voor deze sublieme bewerking van Vondels klassieke drama hiervoor het startpunt zijn.