Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 26

[p. 154]

Een diepe buiging voor Maurice Bernard Sendak (1928-2012)
Joke Linders

Sendaks vierde grote boek, Iggeltje Piggeltje Pop! of Het leven moet meer waard zijn (Higglety Pigglety Pop! Or There Must Be More To Life), kocht ik in 1974 voor onze tweede dochter Geertrui Marije, vlak na verschijning van de Nederlandse vertaling. Zij was toen bijna vijf en droeg haar naam - een naam om mee te vrijen riep een vrolijke vriend bij haar geboorte - met trots. Geen idee overigens of die voorspelling haar leven op enigerlei wijze heeft beïnvloed. De oudste en de jongste dochter kregen natuurlijk ook een boek - ik studeerde af op een onderzoek naar de uitgangspunten bij de beoordeling van het kinderboek - maar die doen voor deze terugblik niet ter zake.

Het eerder verschenen Max en de Maximonsters (Where The Wild Things Are) hadden we al. De vertaling van dit meesterwerk (vert. L.M. Niskos) had ook in het Nederland van 1968 de nodige opwinding veroorzaakt. Experts vonden de monsters met hun vreselijke klauwen, gele ogen en scherpe tanden te eng voor kinderen, de pedagogische aanpak onverantwoord



en het verhaal te onduidelijk. En dat in het jaar van de studentenopstanden en culturele revoluties! Klassieke misverstanden die hun uitwerking op de markt niet misten. Prompt durfde Lemniscaat volgende boeken van Sendak niet meer uit te brengen, ook omdat de inkomsten te gering waren. En zo verscheen het bijna vierkante Iggeltje Piggeltje Pop! (17 × 17,5 cm) bij Bert Bakker. In een adequate maar niet opwindende vertaling van Djoeke Bakker.

[p. 155]

Vooral de titel bekoorde me. Wat een verrukkelijke combinatie van klank, kinderspinsels en filosofie. Het leven moet meer waard zijn. Meer dan wat eigenlijk? Serieus, speels en raadselachtig tegelijk. Bijna veertig jaar later staat het verhaal nog altijd als een huis. Een huis van fantasie, angst, overmoed en andere onderbuik gevoelens. Spannend én ondoordringbaar. Onze jongste kleinzoon van 5½ - een lezer van nature - weet niet goed wat hij ervan moet vinden. Het is zo anders dan zijn lievelingsboek Een bos vol tover van Sjoerd Kuyper met de veel overzichtelijker illustraties van Jan Jutte. Die van Sendak in Iggeltje Piggeltje Pop, een en al arcering, zijn hem te grijs, te subtiel ook waarschijnlijk, minder tot de verbeelding sprekend in ieder geval dan Max en de Maximonsters dat hem intrigeert. Ook ‘dat verhaal klopt niet maar het kan een droom zijn’, constateert hij tevreden. Ik herinner me niet meer hoe onze Geertrui indertijd de zoektocht van hond Jennie beleefde, maar voor de getrainde lezer die ik inmiddels denk te zijn, klopt het helemaal. Begin, midden, einde, karakters, sfeer, details...

‘Er was eens een tijd dat Jennie alles had. Boven sliep ze op een rond kussen en beneden op een vierkant kussen. Ze had haar eigen kam en borstel, twee verschillende flesjes met pillen, oogdruppels, oordruppels, een thermometer en een rode wollen trui tegen de kou. Ze had twee ramen om door naar buiten te kijken en twee bordjes om te eten. Ze had zelfs een baas die van haar hield. Maar...’

Ja, dat zit er dik in. Na zo'n positief en overzichtelijk begin dient er iets van tegenslag te komen. Er moeten problemen overwonnen worden. Anders heb je geen verhaal, geen plot.

‘Maar Jennie gaf er niet om.’

[p. 156]

Aha, het probleem zit in Jennie zelf, in haar ongedurigheid, onverschilligheid of ambitie.

‘Midden in de nacht pakte ze alles in haar zwarte leren tas met gouden gespen en keek voor het laatst uit haar lievelingsraam.’

Wat een tempo en wat een toepasselijke metafoor, die zwarte tas met gouden gespen. Jennie gaat op reis en zal zonder enige twijfel iets beleven waardoor ze al dan niet gelouterd op haar bestemming arriveert. Uit het plaatje op de tegenoverliggende pagina begrijpen we inmiddels dat Jennie een hondje is, zo'n tandpastahondje met haren over haar ogen en een diepzinnige blik. Een terrier die gevoelens en gedachten vertegenwoordigt die wij als menselijk, als die van ons, herkennen. Het verhaal is nog maar een halve pagina oud, honderd en één woorden lang om precies te zijn, als Jennie aan haar overzichtelijke bestaan weet te ontsnappen.

Hoofdstuk twee begint met gratis broodjes voor wie Iets Anders Zoekt. Nu, daarvoor zijn ze bij Jennie aan het juiste adres. Zolang die haar buikje rond kan eten, wil ze best ervaring opdoen en hoofdrolspeelster worden bij Het Wereldgezelschap van Moeder de Gans. Wat dat ook moge inhouden. En zo rolt het plot van de ene absurditeit in de andere.

Zoals in alle andere boeken van Sendak gaan basisbehoeften als eten, een dak boven je hoofd en veiligheid gelijk op met de angsten die ieder mens kent. In die zin voldoet het aan de wetten van het sprookje. Angst dat je niet mee mag doen, angst voor monsters, angst voor alles wat onzeker of duister is.

Door trouw te blijven aan wat voor haar het belangrijkste is - eten en gezien of eigenlijk erkend worden - overwint Jennie de obstakels op haar pad. Om in het land van je dromen te komen moet je je immers door de rijstebrijberg heen eten. Zelfs de leeuw die alle mislukte kindermeisjes opschrokt, kan ze aan. Aan het eind van haar avonturen is ze daadwerke-

[p. 157]

lijk de hoofdrolspeelster van het toneelgezelschap Moeder de Gans en speelt ze de sterren van de hemel.

Er is een verhaal in een verhaal en een toneelstuk binnen een toneelstuk. Lach en traan verwijzen naar de gevoelens en behoeften die ieder mens, ieder kind kent. De vrij droge tekenstijl van Sendak - zijn bijna ouderwets aandoende pen en inkt techniek doet denken aan Gustav Doré, Randolph Caldecott, George Cruikshank en John Teniel - onderstreept dat het om een verzinsel gaat, een toneelstukje waarin de hoofdfiguren de werkelijkheid als het ware overnemen.

Voor wie weet dat Iggeltje Piggeltje Pop ontstond na Sendaks eerste hartaanval en het overlijden van zijn hond, ligt de conclusie voor de hand dat de vraag wat het leven de moeite waard maakt, alles te maken heeft met Sendak zelf, met zijn bijna wanhopige zoektocht naar liefde en erkenning. Niet alleen als kind toen hij veel en langdurig ziek was, maar ook als volwassene. Zo hield hij de partner waar hij vijftig jaar mee samenwoonde, Eugene Glynn, voor zijn ouders verborgen. Uit angst dat ze hem niet zouden accepteren.

In mei 2012 overleed Maurice Bernard Sendak, een groot en veelzijdig kunstenaar: tekenaar, schrijver, musicus, decorontwerper. Alle grote prijzen waren hem intussen toegekend: de Caldecott-medal, de Hans Christian Andersen Award en de Astrid Lindgren Memorial Award om er een paar te noemen. Van Max en de Maximonsters zijn inmiddels wereldwijd zo'n 19 miljoen exemplaren



verkocht, waarvan 110.000 in Nederland. En toch bleef hij omstreden. Omdat zijn boeken eerder verontrustend zijn dan makkelijk of troostrijk? Omdat hij de mythe van het onschuldige kind niet wilde belijden? Kinderen, zo vond hij, worstelen met dezelfde angsten, woedes en seksuele driften als volwassenen. Alleen fantasie kan uitkomst bieden; fantasie als catharsis voor de duistere kanten in onszelf. En dus gaan zijn boeken over macht en geweld, over monsters en een boos jongetje dat ruzie maakt met zijn moeder, over een hond die alle regels met voeten

[p. 158]

treedt of een jongetje dat naakt in een melkfles belandt en brood bakt met de bakkers. ‘Ik ben in de melk en de melk is in mij. Zalig is Melk en Zalig ben ik.’ Dat klinkt bijna als blasfemie, als wellust in ieder geval. En dan ook nog een zichtbare piemel! En dus bleven geschokte Amerikaanse bibliothecarissen daar tot in de jaren tachtig een onderbroekje over heen plakken!

Veel van de emoties die Sendak in zijn boeken verwerkte, verwijzen naar eigen ervaringen. In Innovators of American Illustration legde hij aan Steven Heller uit: ‘My work was an act of exorcism, an act of finding solutions so that I could have peace of mind and be an artist and function in the world as a human being and a man. My mind doesn't stray beyond my own need to survive.’ En een struggle for life was het voor hem, jongste van drie die met tussenpozen van vijf jaar ter wereld kwamen: Natalie, Jack en Maurice. Al voor de Eerste Wereldoorlog waren zijn Pools-joodse ouders, Phillip en Sarah Schindler Sendak, uit angst voor wat zou kunnen gebeuren naar de Verenigde Staten geëmigreerd, terwijl hun hart achterbleef. Vooral zijn vader die kleermaker was, kon eindeloos vertellen over zijn vaderland. Maurice bofte maar dat hij nog leefde! Opgewekt wordt een kind daar niet van.

Als kleuter was Maurice ‘rather miserable’. Hij was veel ziek, lag aldoor in bed en kwam nauwelijks buiten. Alleen tekenen en fantaseren over wat hij zag en hoorde, bracht uitkomst. Hij was dol op Mickey Mouse, de humor van Stan Laurel en Oliver Hardy en de muziek van Mozart. Eenmaal op school bleef hij een buitenbeentje, omdat hij dik was en stotterde. En opnieuw vluchtte hij in tekenen. De Tweede Wereldoorlog verliep voor de familie minstens even traumatisch. Vrijwel al zijn tantes en ooms in Polen werden slachtoffers van de Holocaust, de verloofde van zijn zus kwam om in een gevecht en zijn broer Jack diende ergens ver weg in de Pacific.

Omdat een studie financieel noch intellectueel tot de mogelijkheden behoorde, zocht en vond Maurice een baan als etalage-ontwerper. In zijn vrije tijd ontwierp hij samen met Natalie en Jack bewegende figuren uit sprookjes en kinderversjes. Jack nam het technische deel voor zijn rekening, Maurice de vormgeving en Natalie de kostuums. Toen Maurice de poppen liet zien bij FAO-Schwartz, de beroemde speelgoedwinkel in Manhattan (N.Y.), was men daar zeer onder de indruk. Helaas waren ze te kostbaar om in productie te nemen. Wel werd hij uitgenodigd er te komen werken als etaleur/vormgever en moedigde de chef hem aan zijn talenten via cursussen en aanvullende opleidingen verder te ontplooien. Uiteinde-

[p. 159]

lijk was het Ursula Nordstrom, redactrice bij Harper & Row, die hem op het pad van illustreren zette. The Wonderful Farm van Marcel Ayme, A Hole is to Dig van Ruth Krauss en de kleine beer-boeken van Else Minarik. ‘My happiest memories, in fact, are of my earliest career, when Ursula was my confidante and best friend. She really became my home and the person I trusted most.’ Nordstrom zei altijd dat hij trouw moest zijn aan zichzelf en tegelijk flexibel ten opzichte van de tekst die hij moest illustreren. Een en ander resulteerde in een grote variatie aan stijlen die onmiskenbaar Sendak bleven. Van de lijntekeningen in Max en de Maximonsters tot de cartoonachtige prenten van De nachtkeuken of combinatie van strak en romantisch in het nooit in het Nederlands vertaalde Outside over There. Het boek dat in veel opzichten verwijst naar zijn eigen babytijd toen zijn zuster Natalie voor hem zorgde. Het verwijst ook naar de kidnapping van de twintig maanden oude zoon van Charles Lindbergh in 1932. ‘4 years old, sick in bed and somehow confusing myself with this baby. I had the superstitious feeling that if he came back I'd be O.K. too. Sadly, we all know the baby didn't come back. It left a peculiar mark in my mind.’

Hoewel de prentenboeken die Sendak schreef en tekende, niets met elkaar te maken lijken te hebben, zijn het bij nadere beschouwing allemaal variaties op hetzelfde thema. Ze laten zien hoe kinderen omgaan met ingewikkelde gevoelens als woede, angst, verveling, depressie en jaloezie. Alleen de fantasie heeft daar antwoorden op. Heel expliciet en tegelijk duister blijkt dat in Max en de Maximonsters. Het jongetje in zijn wolvenpakje dat kattenkwaad heeft uitgehaald, wordt zonder eten naar bed gestuurd. In zijn boosheid daarover verandert zijn slaapkamer in een bos en zeilt hij met een bootje naar het bos waar de Maximonsters wonen en hij hun koning wordt. Dat het allemaal een kwestie van fantasie is, kan de lezer zelf concluderen uit allerlei kleine details. Het mooiste en meest geruststellende stuk van het verhaal zit in het slot als Max na terugkeer uit het monsterland in de slaapkamer zijn bord met eten aantreft:

‘en het was nog warm.’

Met die paar woordjes is de veiligheid van zijn bestaan hersteld. ‘I wanted the wild things to be frightening,’ legt Sendak in The Art of Maurice Sendak uit. ‘But why? It was probably at this point that I remembered how I detested my Brooklyn relatives as a small child... They'd lean way over

[p. 160]

with their bad teeth and hairy noses, and say something threatening like “You're so cute I could eat you up.” And I knew if my mother didn't hurry up with the cooking, they probably would.’

De veelzijdigheid van Sendak blijkt ook uit de ontwerpen voor decors en kostuums die hij vanaf de jaren tachtig ging maken. Onder meer voor Die Zauberflöte van Mozart en de opera op basis van zijn eigen Max en de Maximonsters. De succesvolle verfilming van dat boek, op basis van een scenario van Dave Eggers, was in handen van Spike Jonze. De roman die Eggers vervolgens op verzoek van Sendak maakte, toont opnieuw aan hoe weinig verschil er is tussen kinderen en volwassenen. Ook Eggers herkende zichzelf in Max. Als jongetje was hij best ‘braaf’, maar als hij alleen was, rende en brulde hij en maakte dingen kapot. En zo vreemd is dat niet. Je kunt van je ouders houden en toch van huis weglopen. Je kunt het goed doen op school en toch woede-uitbarstingen hebben en behoefte voelen aan krijsen en vechten. Ieder kind heeft die razernij in zich. Dat komt doordat een kind geen controle heeft over zijn leven; het kan de chaos die volwassenen veroorzaken niet volgen.

Van al die overwegingen wist ik niets toen ik Iggeltje Piggeltje Pop in 1974 voor onze Geertrui Marije kocht. Zij was er net zo gelukkig mee als ik, een van de allermooiste en geheimzinnigste kinderboeken die ik heb mogen voorlezen. Taal, verhaal, strekking, psychologie en de plaatjes heb ik voorgoed in mijn hart gesloten. Met een diepe buiging voor meester Sendak.