Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24

[p. 135]

Een voorbeeldige biografie over Top Naeff
Joke Linders

Top Naeff schreef School - Idyllen ‘zooals men een kous breit’, staat te lezen in de biografie van Gé Vaartjes. In zijn boek belicht hij behalve haar leven vooral ook haar vele andere geschriften. Joke Linders noemt Vaartjes' werk een voorbeeldige biografie, maar had op iets meer passie gehoopt.

Voor de ware fans van Jet van Marie, de begaafde, maar miskende heldin van School - Idyllen die na een verwaarloosde kou op haar zeventiende verjaardag sterft, biedt Gé Vaartjes in Rebel & Dame. Biografie van Top Naeff veel aanvullende literair-historische informatie. Anthonetta Naeff - haar grootmoeder noemde haar Top - werd in 1878 geboren als telg van een keurige en vermogende familie. Al jong voelde zij zich aangetrokken tot het toneel. Kort na de dood van haar vader in 1897 schreef ze haar eerste toneelstuk; twee jaar later werd het in haar geboorteplaats Dordrecht opgevoerd. Haar eerste roman School - Idyllen, die onlangs in een nieuwe, geannoteerde uitgave verscheen, was bij publicatie in 1900 meteen een succes. ‘Niet alleen smachtende meisjes’ verklaarden haar hun liefde, tal van gevestigde auteurs lieten weten het boek ‘met biezonder veel genoegen’ te hebben gelezen. Dat Marcellus Emants en pedagoog Jan Ligthart waardering hadden voor de anarchistische ondertoon van het boek, is ook voor de hedendaagse lezer relevante informatie.

Jammer is wel dat Vaartjes die waardering niet vanuit eigen empathie onderbouwt. Hij beperkte zich tot een willekeurige greep uit wat over het boek en het genre van de meisjesroman als zodanig is betoogd. Uitspraken van Annie M.G. Schmidt en Aukje Holtrop naast die van M.J. Raymakers-van der Put en Saskia de Bodt die in een particuliere brief aan de biograaf het uiterlijk van het boek becommentarieert. De echte discussie over het boek dat al zoveel tranen deed stromen, voltrekt zich in de samenvattende betogen in het notenapparaat. Door hun omvang en aard vormen zij een vreemde uitwas tussen verder vooral bronvermeldingen.

De relatief geringe aandacht voor Naeffs eersteling en bestseller is deels terug te voeren op gebrek aan affiniteit van Vaartjes met het genre. Belangrijker is dat hij juist aandacht wilde vragen voor wat Naeff nog meer was: schrijfster van minstens vijfenzestig artikelen en literaire verhandelingen waaronder die over de door haar aanbeden Willem Royaards. De tooneelkunstenaar in zijn tijd en het ver-

[p. 136]

haal van haar leven (Zo was het ongeveer; Contouren van een schrijfstersleven), duizenden toneelkritieken, drie toneelstukken, vertalingen, tien schetsen of novellen, een bundel gedichten, vier meisjesboeken, zes romans en nog meer brieven. En dat naast haar werkzaamheden voor jury's, adviesraden, de Amsterdamse toneelschool, de Vereniging van Letterkundigen, de Pen et cetera. Naeff heeft beslist niet stilgezeten.

Het door Vaartjes beschreven netwerk van werkzaamheden en relaties toont overtuigend aan dat Naeff meer invloed heeft gehad op het literaire leven van de eerste helft van de twintigste eeuw dan de meeste encyclopedieën en literatuurgeschiedenissen haar gunnen. Maakt die werklust haar, net als Jet van Marle, tot een rebel? In haar hart misschien wel. Naeffs voortdurende verlangen naar een heuse liaison met de overspelige Willem Rooyaards is zeker te zien als verzet tegen het keurslijf van haar misschien wat saaie huwelijk. In de dagelijkse omgang daarentegen was Naeff eerder keurig en aangepast dan recalcitrant. Van feminisme had ze een afkeer, zoals haar enigszins burgerlijke angst voor democratische processen en communistische opvattingen haar meer dan eens verleidde tot conservatieve uitspraken.

Rebel & Dame beschrijft uitvoerig hoe School - Idyllen tot stand kwam. ‘Ik schreef dan School - Idyllen zooals men slaapwandelt, of zooals men een kous breit. Ik schreef het in alle denkbare houdingen, zittende, staande, horizontaal. Als het diensmeisje kwam dekken, en ik zonder pardon van de tafel werd verjaagd, daalde het schrift naar de zitting van mijn stoel, en knielde ik ernaast. Ik nam het mee naar den tandarts, en zelfs naar het tennisveld, om mij den tijd, dien ik daar op mijn beurt te wachten had, letterkundig ten nutte te maken.’ 370 pagina's, aus einem Guss geschreven, in ruim twee weken, een schier onvoorstelbare prestatie.

Vaartjes vertelt een en ander over de relatie tussen auteur en heldin. Beiden droomden van een leven in de kunsten. Maar waar Jet haar droom op zeventienjarige leeftijd in rook zag opgaan, bereikte Top de eerbiedwaardige leeftijd van 73 jaar en kan zij de auteur genoemd worden van een omvangrijk oeuvre. Ik zal niet alles navertellen, want dan is er geen reden meer voor u om het boek te kopen en dat zou jammer zijn, een gemiste kans eigenlijk. Rebel & Dame. Biografie van Top Naeff (1878-1953) van Gé Vaartjes is in veel opzichten een voorbeeldige biografie. Een uitstekende theoretische verantwoording, een titel waaruit een uitgangspunt spreekt, inspirerende citaten, verzorgde stijl, precies notenapparaat, acht hoofdstukken dames- en rebellenleed met als toetje 150 pagina's register, bronnen, noten et cetera. Zorgvuldig genoeg om volgende onderzoekers op weg te helpen en goed genoeg voor de doctorstitel die Vaartjes op 8 juni 2010 in Leiden werd toegekend. Tijdens de verdediging van zijn proefschrift bleek hoe grondig hij zijn

[p. 137]

materiaal en het genre van de biografie kent. Het kostte hem weinig moeite de verschillende opposities in fraaie volzinnen te pareren.

Ongelukkig liefdesleven

De eerste twee hoofdstukken over



voorouders en vroege jeugd roepen een uitstekend beeld op van de kringen waarin Top opgroeide en het benepen Dordrecht waaraan ze nooit wist te ontsnappen. Ze tonen aan dat Naeff voor het boek dat haar wereldberoemd maakte in Nederland, royaal uit eigen ervaring putte. Het gekozen uitgangspunt - dame van afkomst, maar rebel in hart en nieren - maakt Naeff tot een underdog met wie de lezer zich kan en wil verbinden. En omdat Vaartjes veel aandacht heeft voor haar ongelukkige liefdesleven, kost het weinig moeite je daar iets bij voor te stellen. Dat de aanwijzingen voor haar ellende te vinden zijn in brieven aan en van haar aanbeden Willem Royaards die niemand - ook Vaartjes niet - te zien kreeg, doet er niet eens zoveel toe. Uit andere uitlatingen en geschriften blijkt genoegzaam dat Naeffs passie voortoneel gelijk opging met die voor de persoon van Royaards. Haar oeuvre is doortrokken van niet vervulde verlangens, heimelijke relaties, verstoorde huwelijken en ongelukkige liefdes. En juist omdat Naeff zelf betoogde dat ‘alles wat wij neerschrijven, hetzij in kunstvorm, hetzij als inhoud aan een brief, belijdenis [is], verraad aan onszelf’ is het passend haar werk te zien als verwerking van wat haar dwarszat: haar nooit geconsumeerde liefde voor acteur en regisseur Willem Royaards.

Hoofdstuk drie en vier gaan voornamelijk over de geschiedenis van het toneel in de jaren 1907-1921. Naeff komt er vanwege haar gezaghebbende toneelkritieken in De Groene en haar bemoeienis met diverse toneelgezelschappen uiteraard in voor. Zoals ook haar inspanningen om Willem Rooyaards in het zadel te helpen keurig vermeld staan. Toch blijft zij in deze hoofdstukken eerder bijfiguur dan hoofdpersoon. Een vrouw op afstand van wie steeds opnieuw wordt verteld dat de onbereikbare Willem Rooyaards haar beter beviel dan haar eigen man.

[p. 138]

Onder meer uit de verantwoording blijkt dat Vaartjes aanvankelijk het plan had vooral haar toneelkritieken te analyseren en te duiden. Toen dat een vrij oninteressant boek dreigde te worden en de mogelijkheid ontstond een en ander om te turnen tot een biografie, greep hij die kans met beide handen aan. Gelukkig maar, want als tijdsbeeld, als vrouwenleven en proeve van letterkundig bestaan bieden auteur en toneelcritica prachtige aanknopingspunten. Vaartjes traceerde al haar letterkundige en theatrale activiteiten en bestudeerde de correspondentie met zulke uiteenlopende auteurs als F. Borderwijk, Menno ter Braak, Cees Buddingh', Anna Blaman, Ina Boudier-Bakker, Louis Couperus, Lodewijk van Deyssel, Herman Heijermans, Kitty Joselin de Jong, Arij Prins, Herman Robbers, Willem Royaards natuurlijk en Victor van Vriesland.

Veel van die brieven zijn verwerkt in de laatste vier hoofdstukken die Naeffs levenslijn volgen, inclusief toneelwereld, persoonlijke ervaringen en tijdsgewricht. Op psychologische interpretaties à la Jan Fontijn of Elsbeth Etty zul je deze biograaf niet gauw betrappen, al vormt zijn analyse van het essay over Charlotte van Stein een voorzichtige uitzondering. Tops keuze het leven van een vriendin van Goethe aan een nader onderzoek te onderwerpen is maar al te begrijpelijk, zo stelt Vaartjes. Ook Charlotte werd verteerd door gefrustreerde gevoelens voor een andere man dan haar echtgenoot. In het autobiografische Zo was het ongeveer... dat Naeff in 1950 publiceerde, verklaarde zij in het essay over Charlotte van Stein het meeste van zichzelf gegeven te hebben. Sterker, zij beschouwde de militante Charlotte als haar evenknie, de zuster die zij nooit had.

Het essay bevat ook Naeffs eigen poëticale opvattingen. ‘Een schrijver van zeker gehalte zal feiten en gebeurtenissen uit zijn omgeving vermijden, maar zal niet kunnen beletten dat zijn ziel in dit verband kleur bekent. Daarom is het verklaarbaar én vergeeflijk dat via het literaire werk gespeurd wordt naar ‘de diepste schuilhoeken van het privé kunstenaarshart.’ Mooier kun je het als biograaf niet gepresenteerd krijgen. En toch krijg je maar een enkele keer het gevoel dat de biograaf van zijn onderwerp is gaan houden. Zit dat in het verschil van sekse of in de afstand in tijd? Duidelijk is wel dat hij net als Menno ter Braak, die aanvankelijk weinig bewondering had voor schrijvende dames, steeds meer onder de indruk is geraakt van de werklust en ‘superieure ironie’ van Top Naeff.

Volledig en/of onvolledig

Twee aspecten waarvoor Vaartjes in zijn boek de stof levert, bleven mijns inziens onderbelicht. De verwendheid van Naeff, waardoor ze als dame altijd haar zin wilde krijgen én haar neiging tot overdrijven. Doordat we het verhaal van Naeffs leven volgen vanuit haar perspectief, zien we haar echtgenoot, Willem van Rhijn, zoals Naeff hem ons wilde voorschotelen: een saaie en oninteressante kerel. Wie

[p. 139]

met andere ogen kijkt, kan op grond van het aangeleverde materiaal ook tot andere conclusies komen. Van Rhijn was een aantrekkelijk ogende man met heel wat meer charmes, humor en sexappeal dan zijn vrouw (slechts een van zijn overspeligheden staat beschreven). Hij had andere interesses dan zijn vrouw. Top was vrij monomaan gericht op haar aanzien in het literaire en theatrale wereldje én ‘haar’ Royaards die zich de belangstelling van vrouwen maar wat graag liet aanleunen.

Maar is een man met andere interesses dan zijn vrouw per se een slome donder? Zeker niet. Van Rhijn had de nodige affaires en was redelijk ondernemend. Naast zijn praktijk als huisarts was hij een gepassioneerde natuurvorser die in de loop van zijn leven een bijzondere collectie opgezette dieren, gedroogde planten en paddenstoelen bijeengaarde. Ondanks die intensieve en tijdverslindende hobby volgde hij zijn vrouw trouw naar congressen in binnen- en buitenland. Hij gaf haar alle ruimte zich te ontwikkelen, lang voor de maatschappij dat een aanbevelenswaardige aangelegenheid vond. Sterker, hij ontving haar vrienden met grote gastvrijheid, verdroeg zijn immer aanwezige schoonmoeder en verzorgde Top liefdevol toen ze op latere leeftijd door reumatische pijnen werd geveld. Dat hij zijn hoed lichtte voor onderbroeken aan een waslijn, vind ik eerlijk gezegd behalve pikant ook vrij geestig. Top is op dergelijke lichtzinnigheden niet te betrappen.

Behalve de vele herhalingen ergerden mij het gebruik van het even tuttige als onnozele sic! en de uitvoerigheid van het notenapparaat. Uiteraard dient een biograaf zowel de feiten als zijn uitspraken te staven. Maar het is storend als de meeste noten weinig meer zijn dan ‘een dorre vermelding van een paginanummer in een bron of de datum van een tijdschriftaflevering’. Dat moet anders op te lossen zijn.

In zijn verantwoording stelt Vaartjes dat een biografie - hoe wetenschappelijk ook - altijd een subjectief verhaal blijft. Zelfs bij zorgvuldig bronnenonderzoek is het de biograaf die de keuzes maakt. ‘De biograaf kiest uit alle materiaal, maakt een keuze voor dit citaat en niet voor het andere, hanteert bijvoeglijke naamwoorden en bijwoorden, parafraseert, kiest voor weglaten of opnemen van informatie, kortom, gaat naar eigen inzichten en dus subjectief te werk.’ Een biograaf dient ‘fictie te vermijden’, maar mag niets worden voorgeschreven op het gebied van stijl en structuur. Een even correcte als paradoxale bewering. Stijl, structuur en persoonlijke keuzes zijn immers bij uitstek de instrumenten van de verteller. Ik had het niet erg gevonden als Vaartjes die hulpmiddelen nog iets intenser had durven hanteren.

Gé Vaartjes, Rebel & dame. Biografie van Top Naeff. Querido, Amsterdam. ISBN 9789021437637; 664 blz., €34,90.