Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 24
(2010)– [tijdschrift] Literatuur zonder leeftijd–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 30]
| |||||||||||||||
Een keuze voor vrijheid
|
| • | Jongeren weten je boeken niet te vinden. |
| • | Bibliothecarissen twijfelen over de juiste kast: bij de kinderen, bij de volwassenen of toch maar een eigen plankje? |
| • | Leraren plaatsen je boeken op de zwarte lijst. |
In mijn geval is de keuze voor Young Adult-literatuur - of liever, vrij naar het vermaarde tijdschrift Literatuur zonder leeftijd - een keuze voor vrijheid geweest. Als schrijver voor jongvolwassenen kon ik kiezen voor onderwerpen en genres die in de wereld van de Echte Literatuur toen nog voor opgetrokken wenkbrauwen gezorgd zouden hebben. Spoken en vampiers, de seksuele ontdekkingstocht van een homoseksuele jongen... waren dit geen onderwerpen die een boek veroordeelden tot porno en pulp?
Mijn middelbare schooltijd had me achtergelaten met een zeer beperkte definitie van wat Literatuur hoorde te zijn. Echte literatuur, dat waren boeken waar, in een deprimerend polderlandschap, gesomberd werd over Relaties, Religie, Dood en Seks. Andere onderwerpen waren frivool, verboden, of, op zijn best, verdacht.
Wellicht een beperkte visie, maar een visie die zich niet alleen beperkt tot kringen van door de Lijst gefrustreerde pubers. Ook de leraren die bepalen wat er wel
of niet op deze lijst komt te staan, willen er wel eens bekrompen opvattingen op nahouden.
Kort samengevat: boeken met elementen uit fantasy, horror of sciencefiction zijn pulp, kinderboeken gaan over kabouters, jeugdboeken over vampiers en luduvudu of vampiers met luduvudu en jeugdboekenauteurs zijn de stumpers die zijn blijven zitten in het domste klasje van de schrijfopleiding.
Boeken voor Young Adults horen daarom niet op de lijst en elke poging van jeugdboekenschrijvers zich via dit etiket op te waarderen tot Echte Literatuur is een meelijwekkende schreeuw om aandacht.
‘Literatuur is een vak,’ zei een van deze docenten in een recent nummer van het tijdschrift Lezen: ‘Net als wiskunde’. Onbegrijpelijk dat de CPNB deze reclameleus nooit overgenomen heeft! De boekverkopen zouden omhoog geschoten zijn!
Binnen de jeugdliteratuur zijn nooit zulke
strenge regels opgesteld voor wat wel en wat niet literatuur mocht heten. Auteurs als Tonke Dragt en Astrid Lindgren begrepen dat je soms spoken, donkere wouden en boze stiefmoeders nodig hebt om je verhaal de kracht van een mythe mee te geven. Ze experimenteerden vrolijk met sciencefiction, sprookjes en volksverhalen, zonder dat iemand hun literaire geloofwaardigheid in twijfel trok. Deze vrijheid, deze afwezigheid van al te starre, verouderde regels die een schrijver beperken in zijn creativiteit, was voor mij essentieel om als schrijver tot wasdom te komen. Verder bood het genre van de Young Adult-literatuur me een manier van schrijven waarbij taal en verhaal even belangrijk zijn. Je schrijft voor een publiek dat volwassen genoeg is om geboeid te kunnen worden door de schoonheid van de taal, maar ook nog jong genoeg om een verhaal te eisen met een kop en een staart. Bovendien betekende de keuze voor Young Adult-literatuur voor mij het schrijven over keuzes. Jongeren en bijna-volwassenen zijn op een leeftijd dat ze beslissingen nemen die voor een belangrijk deel hun leven zullen bepalen.
| • | Wie wil ik zijn? |
| • | Voor welk leven kies ik? |
| • | Met wie wil ik dit leven delen? |
Beslissingen die bijna als vanzelf de conflicten oproepen die een schrijver nodig heeft voor een meeslepende roman.
Tot zover louter voordelen dus!
En het wordt nog mooier: want niemand heeft zo'n breed lezerspubliek als de auteurs van literatuur zonder leeftijd. Wat jij schrijft is zowel interessant voor jongeren als voor volwassenen. Wat wil je dan nog meer, zou je zeggen?
Maar juist dat laatste blijkt een probleem te zijn. Want voor wie schrijf je nou precies, wil de boekhandelaar weten. Op wat voor plank moet ik jouw boek kwijt? Tussen de kinderboeken? Daar waar geen puber zich vertonen durft? Of tussen de literatuur voor mijn volwassen klanten, die zich misschien zullen afvragen: wat doet dat kinderboek hier?
Ooit heb ik met een buitenlandse uitgever een bijzonder langdurige (en verwarrende) discussie gevoerd over juist deze vraag. Het ging over mijn roman Schijnbewegingen, die, gezien de homoseksuele hoofdpersoon, volgens deze uitgever alleen interessant zou zijn voor homoseksuele mannen. ‘Nee,’ zei ik, ‘dat boek wordt door iedereen gelezen. ‘Meisjes van 14, vrouwen van een boekenclub, heteroseksuele mannen van 88 jaar, jongetjes van 12 met een brilletje - zó klein!’
Het mocht niet baten. Er moest en zou een plank voor mijn boek gevonden worden. Deze planken-Apartheid is sinds enkele jaren ook in Nederland aanwezig. De lezer die geen tijd heeft om uitgebreid tussen de boeken te snuffelen, wordt het gemakkelijk gemaakt. Wie een meidenboek wil, spoedt zich naar de felroze vlek die tegenwoordig in elke boekhandel oplicht. Wie een literaire thriller zoekt, weet dat hij iets goeds in handen heeft als er een marmeren beeld op de voorflap staat. Deze profilering heeft verkooptechnisch vele voordelen en ik begrijp de voorkeur van uitgeverijen hun boeken een herkenbaar smoel te geven heel goed. Dat het ook werkt, bewijst het succes van de Young Adult-afdeling in boekhandel Barnes & Noble die in de VS vrijwel het hele genre vlot getrokken heeft.
Er is echter ook een gevaar. En dat is dat nu ook binnen de wereld van het kinder- en jeugdboek een versmalling van de definitie optreedt:
| • | Waaraan moet een succesvol meidenboek voldoen? |
| • | Wanneer is een boek genoeg ‘fantasy’ om bij de fantasy te mogen staan? |
| • | Welk boek mag het predicaat Young Adult dragen en welk niet? |
| • | Moet de hoofdpersoon een tiener zijn? |
| • | Moet de plaats van handeling een middelbare school in Almere zijn? Of mag het ook een ‘galaxy far, far away’ zijn? |
| • | Moet het onderwerp aansluiten bij de belevingswereld van de doelgroep? Of laat je hen over grenzen heen kijken? |
Wie denkt dat dergelijke restricties een overdrijving zijn, verwijs ik graag naar het interview met John Green, Jordan Sonnenblick en Steve Kluger, drie Amerikaanse bestsellerauteurs binnen de markt voor Young Adult-boeken, die voorafgaand aan elke nieuwe roman de marketingkansen met hun uitgever moeten bespreken.
Een boek over een zomerkamp?
Geen denken aan, want niet elk kind kan zich veroorloven op zomerkamp te gaan, dus je beperkt je markt.
Waarom schrijf je niet iets over school? Elk kind gaat naar school.
Identificatie, daar gaat het om.
Jongeren willen lezen over
iets dat ze al kennen.
Haal het dus niet in je hoofd met iets nieuws te komen.
Het zoeken naar een precieze definitie van het genre - is het een genre? - is een even zinloze en onzalige bezigheid als het zoeken naar het antwoord op de vraag ‘Wat is literatuur?’ Je kunt even goed vragen: ‘Wat is het leven?’ of ‘Wat is de wereld’ en vervolgens een antwoord van maximaal 3 regels eisen. Elk boek is een complex universum, dat niet in een paar zinnen beschreven kan worden, maar gelezen moet worden Elke definitie zal een verregaande versimpeling van de werkelijkheid zijn en daarom onvolledig. Even onvolledig als het idee dat jongeren alleen willen lezen over een wereld die ze al kennen.
De vraag of een boek al dan niet literatuur zonder leeftijd is, valt niet te beantwoorden door een checklist in te vullen.
| • | Leeftijd hoofdpersoon 15-25 jaar... check! |
| • | Eerste vaste relatie... check! |
| • | Plaats van handeling... Narnia... Helaas! |
Een boek kan niet top-down, maar alleen bottom-up beoordeeld worden. Pas als je een boek gelezen hebt, kun je voorzichtig een oordeel geven: dit is een kinderboek, dit is jeugdliteratuur, dit is Young Adult... Wat overigens niet wil zeggen dat jouw oordeel door iedereen gedeeld zal worden. Het oordelen over literatuur is geen exacte wetenschap en zal dit ook nooit worden.
Lezers, recensenten, leraren, bibliothecarissen zullen altijd verschillen in hun oordeel, soms zelfs zo zeer dat je denkt: hebben wij wel hetzelfde boek gelezen? Maar juist die vaagheid verschaft vrijheid. Binnen het prille genre van de Young Adult-literatuur heeft de auteur alle gelegenheid grenzen te verkennen én te overschrijden. Niemand heeft nog vastgelegd wat jij wel en niet mag. Vereist jouw onderwerp de omgeving van een koninkrijk, lang geleden en ver hiervandaan, dan zal niemand je beletten daarnaar af te reizen. Kan jouw verhaal beter in plaatjes verteld worden, dan zal geen literaire brilsmurf je voorhouden dat ‘strips nooit literatuur kunnen zijn’.
Het genre van de Young Adult-literatuur is jong en spannend en leent zich bij voorkeur voor een ontdekkingstocht. Alleen is het jammer dat nog niet genoeg volwassen leesbevorderaars deze ontdekkingstocht hebben durven ondernemen. Het vereist tijd - en moed. De moed om je oordeel over wat literatuur zou moeten zijn bij te stellen, om af te wijken van wat misschien de heersende opinie onder je collega's is. Literatuur ontwikkelt zich en die ontwikkelingen beperken zich niet tot literatuur die specifiek voor volwassen is geschreven.
Door jongeren een vast aantal boeken voor de lijst te laten lezen, hopen we hen kennis te laten maken met een representatieve doorsnede van de Nederlandse, Engelse, Duitse, Franse literatuur. En hen, als het goed is, plezier in lezen, liefde voor de literatuur bij te brengen. Vreemd genoeg zijn het altijd leerlingen en studenten waarvoor deze lijstjes bestemd zijn en slechts zelden volwassenen, leesbevorderaars. De mensen die jongeren laten kennismaken met literatuur en er daarom een zo breed mogelijke kennis van zouden moeten hebben.
Vandaar dat ik besloten heb ‘wraak’ te nemen. Niet met een lijst vol boeken ‘die je gelezen MOET hebben’, een canon voor de Young Adult-literatuur, maar met een verlanglijst. Een lijst van boeken die nieuwe lezers verlangen doet naar meer. Voor de gelegenheid heb ik vrienden, kennissen en collega's uit het boekenvak gevraagd hun eigen lijstje op te stellen: welke jeugdboeken zijn het volgens jou waard door IEDEREEN gelezen te worden? Het resultaat was een groot aantal gevarieerde, persoonlijke en subjectieve lijsten. Ik heb getracht deze gro-
tendeels samen te vatten in één bruikbare lijst, waarin elk boek is voorzien van een korte inhoudsopgave plús een motivatie waarom dit boek - voor jongeren, voor volwassenen, de moeite waard is om te lezen.Ga naar voetnoot1
Niet om het te analyseren, de samenvatting uit je hoofd te leren en er dan vervolgens mondeling over te doen, maar om het plezier dat het boek de lezer bezorgd heeft door te geven aan een volgende lezer. Want hoe ingewikkeld je ook kunt doen over leesbevordering, uiteindelijk is de beste leesbevordering het delen van enthousiasme, van plezier.
Ik wil iedereen uitdagen de komende tijd, liefst in het blikveld van zijn kinderen, een boek van deze lijst te lezen. Ik hoop van harte dat ze mensen zullen inspireren tot het lezen van literatuur zonder leeftijd - én zonder regels.
- voetnoot1
- De lijst wam tot stand met bijdragen van Joukje Akveld, Frank van Doeselaar, J. Francke, Jørgen Hofmans, Bas Maliepaard, Pjotr van Lenteren, Benny Lindelauf, Sophia Oostdijk, Aline Sax, Carlijn van Ravenstein, Wilfried Van Neste, Amber Weezepoel, Floortje Zwigtman. De (geannoteerde) lijst is te vinden op de website: www.floortjezwigtman.nl (kijken bij nieuws, december 2009).