Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 21

[p. 24]

De biegeliaanse kabouter
Bregje Boonstra

Onderstaande tekst sprak Bregje Boonstra uit bij de uitreiking van de Woutertje Pieterse Prijs 2000 aan Paul Biegel voor Laatste verhalen van de eeuw. Boonstra heeft voor deze gelegenheid de tekst enigszins bewerkt.

Het kort typeren van een oeuvre dat veertig jaar groeide en bloeide, tentoongesteld werd in het Letterkundig Museum en bij herhaling bekroond met elke denkbare kinderboekenprijs, is niet alleen onmogelijk, maar ook overbodig. Wij weten toch allemaal van Het sleutelkruid, De kleine kapitein, De tuinen van Dorr, Anderland, Nachtverhaal of De soldatenmaker. Wij kennen de heksen, de feeën en de rovers, de boze koninginnen, de dappere prinsessen en de bange jongetjes, de bijen, de hazen, de padden en de ratten. Wij genieten onverminderd van de glanzende woordkunst, de maffe versjes, de neologismen en de wonderbaarlijke verzameling eigennamen. En steeds opnieuw kiezen wij positie in de nimmer beslechte strijd tussen het Goede en het Kwade. Paul Biegel was er niet alleen vóór ons, hij was ook een beetje van ons.

Waarschijnlijk ligt mijn enige kans om iets te laten zien in de detailopname, in de uitvergroting van iets kleins, letterlijk en figuurlijk. Laten we daarom inzoomen op de kabouter, want hoe minuscuul zulke voetjes ook zijn, hun spoor is goed traceerbaar in Biegels werk. Het allereerste, in het weekblad De Tijd gepubliceerde verhaal heette ‘De ontevreden kabouter’. De schrijver was

Illustratie Babs van Wely in: Virgilius van Tull. Holland, 1978.

[p. 25]

toen vijftien en werd aan dit debuut niet graag herinnerd.



De latere biegeliaanse kabouter kondigt zich alleen aan in de brommerige aard van de hoofdpersoon, maar verder betreft het hier een vertegenwoordiger van het vage kleine volk dat in menig sprookjesachtig verhaal in de bossen rondritselt. Hij luistert naar de totaal verkeerde naam van Wipneus en komt aan het eind van de korte wegloopgeschiedenis verschrikkelijk tot inkeer, met de woorden: ‘Ik zal nooit meer ontevreden zijn.’

Bij Biegel is een kabouter veel meer dan een kneuterig mannetje met een witte baard en een rode puntmuts. Lees ‘De laatste roos’ uit zijn bundel Laatste verhalen van de eeuw. Daar waakt een kabouter over het wel en wee van de rozen in de tuin. Hij alleen weet hoe je ze teder moet omhelzen en diep zoenen om ze te laten ontluiken. Wanneer een meisje in de tuin komt zoeken naar een roos voor haar stervende vader, probeert de kabouter met al zijn minnekunst de laatst overgebleven knop uit de zomer tot bloeien te bewegen, waarbij hij zelf haast bevriest in de kille herfstnacht en beseft dat hij sterven moet. Deze kabouter heeft weet van het leven, van tederheid en erotiek, van gemis en verdriet. Hij voelt zich ‘melancholiekerig’ omdat de zomer voorbij is, hij denkt na over de dood en over de vreemdheid van menselijke wezens. Het is vooral zijn onbaatzuchtige toewijding die je de tranen in de ogen brengt en herinneringen oproept aan Oscar Wildes kleine nachtegaal, die met zijn hemelse gezang en zijn eigen hartenbloed een rode roos tot bloei brengt midden in de winter.

De rozenkabouter is voorafgegaan door een stoet van kleine mannen, onder wie de Boze dwerg Poppel, de Eekhoornmannetjes, de honderd dwergjes van Tuil en niet te vergeten de in een steen betoverde Amol, Hamol en Cies. Elk jaar krijgen ze één uur de tijd om te proberen hun liedje precies tegelijk te spelen. Altijd ontaardt dat via onzekerheid en spanning in ruzie en nieuwe verstening, tot het drietal met een hoop witte wijn achter de kiezen op een feest ongemerkt tegelijk én de sterren van de hemel speelt.

En natuurlijk is daar de gebochelde dwergveerman, die je in een bijna zinkend bootje overvaart naar de versteende stad Dorr. Samen met zijn vermolmde adem spuwt hij zijn vloek ‘git spitte’ in je gezicht en als betaling eist hij een zoen op zijn griezelige prikwang. Als veel van Biegels kabouters is hij een narrig en nogal onaangenaam type, voornamelijk bezig met het uitvoeren van wat hem is opgedragen.

Toppunt van plichtsgetrouwheid is de kabouter uit Nachtverhaal. Hij woont in een poppenhuis op zolder van een oude villa. Als een brave huiskabouter doet hij dagelijks zijn ronde en zorgt dat het gas uit is, dat de kaarsen zijn uit-

[p. 26]

Illustratie Fiel van der Veen in: Laatste verhalen van de eeuw. Holland, 1999.

geblazen, de deuren op slot en de muizen verjaagd uit de provisiekast. Zijn enige vertier is het wekelijks kaartavondje met pad en rat, altijd op dezelfde avond. Tot er een hulpeloos, gevaarlijk mooi en lief feetje aan komt waaien. In ruil voor onderdak in het poppenhuis vertelt ze betoverende verhalen, die ze als Sheherazade steeds afbreekt bij het ochtendgloren. En dan gaat de kabouter wéér door de knieën: ze mag nog één dagje blijven, als ze maar verder vertelt. Hij hangt aan haar lippen en zou dolgraag haar kleine voetjes kussen. Hij vergeet zijn taken en werkjes en in het huis nemen chaos en anarchie het over. Deze kabouter is één van Biegels mooiste creaties. Hij is een kruising tussen Walt Disneys Grumpy en Bashful, een bedremmeld, zorgelijk kereltje dat geen nee durft te zeggen. Zijn vrijgezellenburgermansbestaan raakt met de dag verder ontregeld en hij ziet het gebeuren: met ontzetting, maar ook met verrukking. Het is vooral dat wankelmoedige en tweeslachtige dat het mannetje in al zijn kabouterigheid tot de meest menselijke uit Biegels universum maakt.

Wat zouden die kabouters daar eigenlijk doen? Het lijkt me niet dat ze er zijn voor de sprookjesachtigheid of voor hun gezellige gekneuter. Er wordt ook nooit beschreven hoe klein ze zijn en dat ze een lange witte baard en een rode puntmuts dragen. Biegel lijkt niet echt geïnteresseerd in alles wat Wil Huygen en Rien Poortvliet ooit aan kennis vergaarden in hun grote kabouterbijbel. Ik denk dat de kabouter er vooral is om in hem te kunnen geloven. Bij herhaling heeft de schrijver zich daar over uitgesproken: ‘Ik ben ervan overtuigd dat alles wat wij fantasie noemen uit een veel diepere realiteit komt dan datgene wat wij fysiek waarnemen.’ Biegel kon zich ook aangenaam verbazen over het feit dat het woord kabouter in Van Dale voorkomt en het meisje Madelief in het verhaal ‘Het wolkenschip’ zegt het nog eens glashelder: ‘Echte toverdingen gebeuren alleen maar als niemand het ziet. Daarom gelooft niemand dat ze bestaan.’

Misschien is de kabouter wel een beetje een vervanging voor het stramme en regulerende geloof, waar de schrijver zo weinig vreugde aan beleefd heeft. Misschien is hij de tegenpool van alles wat je met je verstand kunt beredeneren, van wat je leert op de school, waar de schrijver evenmin een gelukkig mens

[p. 27]

geweest is. In elk geval hoort hij thuis op de plek, die Biegel aldus heeft getypeerd: ‘Dat wat er nu uitkomt in wat ik schrijf, die plek heb ik achter drie dichte stalen deuren gehouden. Daar wilde ik nooit iets toelaten van wat ik leerde op school, omdat die plek dan aangetast zou kunnen worden.’ Wij lezers boffen dat we al zoveel jaren heel even een blik hebben mogen werpen achter die deuren, waarvan alleen de schrijver zelf de sleutel bezit.

Op zoek naar de ultieme dankzegging voor al het mooie, grappige en goede dat wij daar gezien hebben komen we terecht bij die andere verteller die niet opkeek van een tovenaar, een verliefde kikker of een sprekende meikever, luisterend naar de naam Anita Dobelmans. Godfried Bomans schreef een prachtig verhaal over de dood van de sprookjesverteller. Diep treurig realiseert deze zich op zijn sterfbed dat de kruidenier toch gelijk had met zijn bewering dat kabouters niet bestaan. Wanneer de Dood hem aan Gods voeten legt, vraagt God wat de laatste gedachte van de sprookjesverteller was. De Dood antwoordt verlegen dat de man zo graag één keer een kabouter had willen zien. Waarop Bomans aldus eindigt: ‘God glimlachte. Dat is een zeer goede gedachte, zeide hij, laat hem derhalve binnen.’