Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 18

[p. 63]

Vier meisjes op 'n onbewoond eiland: robinsonade in schijn
Laurina van den Nieuwendijk

In een klein antiquariaat in Delft vond de auteur van deze bijdrage een boek van M. Geisler-Plat met de titel Vier meisjes op 'n onbewoond eiland. Het omslag toonde de vier meisjes: twee van hen vanaf een heuvel kijkend naar de anderen op het strand, met een boot aan een touw, en op de achtergrond de zee. Haar eerste gedachte was dat het om een avonturenroman voor meisjes ging. Maar de gesuggereerde Robinsonade blijkt in meerdere opzichten slechts schijn te zijn.

Het begin van het boek versterkt de indruk dat het om een Robinsonade gaat: de titel van het eerste hoofdstuk luidt ‘waarin we kennismaken met vier kloeke meisjes, die voor geen avontuur terugschrikken’. Er is op de eerste pagina sprake van een ‘avontuurlijke verhaal’^1.. De hoofdpersonen zijn Dolly, Molly, Zus en Pop, vier meisjes van ongeveer veertien jaar. Hun ouders zijn op vakantie naar het buitenland terwijl ze de meisjes in een pension in het kustplaatsje Lek hebben achtergelaten. De meisjes lijken bij gebrek aan karaktertekening erg op elkaar, al zijn Zus en Pop iets kordater en alerter dan de andere twee. Ze zijn niet blij met hun verblijf in het pension, want ze voelen zich veel te volwassen voor de supervisie van de pensionhoudster, mevrouw Stork. Ze besluiten dan ook weg te lopen. De indruk dat het om een Robinsonade gaat, is ook in het tweede hoofdstuk nog volop aanwezig:

Ja waarlijk, ze werden op deze manier heusche heldinnen, goed getraind tegen alle mogelijke aandruischende gevaren. (blz. 15)

De meisjes pakken een enorme grote hutkoffer in en besluiten een boot in een haventje verderop te ‘lenen’. Sluipend verlaten ze het huis - ‘Met trillende knieën beslopen vier ranke meisjesfiguren de donkere traptreden’ (blz. 26) -

1. Geisler-Plat, M. Vier meisjes op 'n onbewoond eiland. S.I., s.n., [192x], blz. 5. De KB dateert het boek op de jaren '20, de meeste andere boeken van Geisler-Plat op de jaren '30. De enkele titels van Geisler-Plat die in Brinkman staan, zijn allemaal uit de jaren '30. Ik denk, met name gezien de kleding van de meisjes op de omslagillustratie, dat het een boek uit de jaren '30 is. Zeker is dat het boek op zijn vroegst in 1925 is geschreven: er wordt een Charlie Chaplin filmscène beschreven op blz. 40 waar geen filmtitel bijstaat maar die duidelijk herkenbaar is als een scène uit The Gold Rush (VS 1925).

[p. 64]

ontvreemden de boot en gaan de zee op. Niemand heeft er in de spanning aan gedacht de hutkoffer mee te nemen - iedereen was zo dom er van uit te gaan dat een van de anderen dat wel zou regelen. De domheid gaat nog verder: de roeispanen van de boot drijven weg. De meisjes spoelen in hun bootje aan na wat hen een erg lange tocht toeschijnt op een strandje met duinen en in de verte wat bos, en concluderen: ‘een onbewoond eiland’.

De volgende dag verkennen ze het eiland. Zus bedenkt dat ze naast het inmiddels ontdekte beekje en bosbessen misschien ook wel ‘een mensch’ kunnen vinden:

't Zou zoo'n wonder toch niet zijn. Robinson Crusoë vond ‘Vrijdag’ wel en die was toch nog veel verder afgedwaald dan wij? (blz. 47)

Ze ontmoeten een baardige man en de conclusie is weer snel getrokken: dat moet ‘een vreeselijken menschaap’ zijn, die kom je immers tegen op onbewoonde eilanden? Deze ‘menschaap’, die toch wel vriendelijk blijkt te zijn en Peter heet, verhoogt het Robinsonade-aspect van het verhaal. Hij vervult de ‘Man Friday’- functie: hij helpt een beschutte plaats te graven waar de meisjes kunnen slapen, bezorgt hen ‘visch’ door hen hengels te geven, geeft hen brood en kaas, enzovoort. De dubbelrol van de ‘menschaap’ wordt de lezer al snel duidelijk, al is de vraag of dat ook de jonge, geïntendeerde lezer geldt: de ‘menschaap’ gaat naar de pensionhoudster om haar gerust te stellen. Zij belooft de verblijfplaats van de meisjes geheim te houden. Peter doet alles om voor de meisjes de indruk in stand te houden dat zij op een onbewoond eiland zitten en verbiedt hen het bos in de verte te betreden:

Het krioelt daar gewoon van slangen en ander ontuig. (blz. 114)

Hij wil de meisjes een lesje leren en doen inzien hoe gevaarlijk het is om weg te lopen. Soms is hij wel lief en er wordt gezegd dat hij om hen gaat geven. Hij is echter vooral erg streng en zegt dingen als ‘Jullie hebt gezworen, mij in alles te gehoorzamen, dus denk daar wel om.’ (blz. 90) en tegen Zus zegt hij als ze heeft gekookt bemoedigend: ‘Jij wordt spoedig een écht huismoedertje, hoor!’ (blz. 91).

De ideeën die de meisjes op dat moment in het verhaal zelfstandig bedenken, hebben altijd betrekking op huishoudelijke of esthetische zaken. Zo leven ze een aantal dagen op het ‘eiland’. Peter levert de meisjes broeken en shirts die beter tegen het weer en werk bestand zijn dan de dunne jurken die ze dragen. De meisjes versieren zichzelf met schelpen en veren als ze op een avond

[p. 65]

een feestje hebben als hun ‘huis’ af is.



Ze willen er feestelijk uitzien, wat de ‘menschaap’ zich buiten het gehoor van de meisjes doet terugtrekken om over de grond te rollen van het lachen.

Tot vervelens toe wordt duidelijk gemaakt dat de meisjes de ‘menschaap’ zien als degene die hen helpt overleven. Zelfs als ze zich vervelen, is hij degene die het idee moet aanreiken een geïmproviseerd ganzenbordspel te spelen. De meisjes worden neergezet als weliswaar van goede wil, maar onhandig en zonder praktisch inzicht, bijvoorbeeld bij het bouwen van hun ‘huis’ in een duin:

Men hielp [Peter] met man en macht en liep meestal danig in den weg. Ten slotte kwam er dan toch nog iets bruikbaars van terecht. (blz. 120)

Een dergelijk neerbuigende manier van voorstellen is in jongens-Robinsonades niet te vinden. Op blz. 123 vindt Molly: ‘Peter kan letterlijk alles!’ De man, de volwassene wordt geïdealiseerd en is als onontbeerlijke begeleider een gegeven. Toch doen ze hier een keer heel luchtig over als hij 's avonds weggaat:

‘Dag Petertje Pan, we kunnen het best buiten je stellen hoor!’ klonk het hem plagerig na. (blz. 172)

Prompt wordt dit afgestraft. Die nacht barst er een enorm onweer los en de meisjes zijn absoluut geen moedige heldinnen. Ze stellen vast:

‘(...) we worden wel zwaar gestraft voor onze slechte daad... en... en... we verdienen niet beter’. (blz. 174)

Natuurlijk is het Peter die hen komt redden, ‘Peter de almachtige, Peter de trouwe, op wien men kon rekenen in nood en dood.’ (blz. 174) De meisjes worden in de stromende regen en onweer naar een wat meer beschutte plaats geleid en hij belooft de volgende dag terug te komen. Hij is van plan, zonder dat de meisjes dit weten, hen thuis te brengen. Maar de komende twee dagen komt Peter niet opdagen. De meisjes zijn ongerust en besluiten het verboden bos te betreden. Dit

[p. 66]

blijkt totaal ongevaarlijk: vanuit het bos ontwaren ze in de verte... de kerktoren van het dorp waar hun pension zich bevindt. Het ‘onbewoonde eiland’ was een landtong. Ze begrijpen dat ze voor de gek zijn gehouden. Ze worden bij het naderen van de bewoonde wereld uitgelachen om hun mannenkleding:

Opeens naderde hen een joelende kinderschaar. Ze jubelden en dansten rondom hen: ‘Kijkt eens, komt eens gauw kijken!’ gilden ze ‘meisjes in mannenkleeren, meisjes met schoppen over hun schouders. O, gunst, wat gek! Kijkt eens wat mal!’ Zij zetten het op een loopen, maar ontvluchten konden zij de snel aangroeiende schare niet. Ook dàt was Peters schuld. Ook hieraan had hij hen blootgesteld!
‘Als we maar eerst het pension Stork bereikt hebben’ hijgde Zus ‘dan hebben we weer kleeren in overvloed. O, ziet die badgasten eens gieren, ik schaam me dood! Weg toch, kinderen! Gaat toch weg! Zie toch eens, Pop, we worden door zwermen joelende bengels thuisgebracht!’
Gode zij dank! Daar vertoonde zich het bescherming biedende pension, van de goede mevrouw Stork.
Hoe hadden ze ooit dat veilige dak kunnen versmaden? Had Peter dat óók bedacht? Had hij hen een lesje willen toedienen?

De boodschap is duidelijk: mannenkleding



past een meisje niet, mannengedrag eveneens niet. Vernederd en ontgoocheld komen de vier meisjes bij hun pension aan waar ze van de onsympathieke pensionhoudster, die inmiddels een romantische band met Peter heeft opgebouwd, te horen krijgen dat de man in het ziekenhuis ligt als gevolg van een auto-ongeluk en zich daardoor niet aan de afspraak had kunnen houden. Hij blijkt een bekende schrijver te zijn, en wat zijn ongeluk betreft: ‘De couranten staan er vol van’. (blz. 186) Hij was van plan de meisjes door een vliegtuig dat hen ‘toevallig’ zou zien, op te laten pikken. De meisjes gaan bij Peter op ziekenbezoek en het boek eindigt als volgt:

[p. 67]

Ongaarne vertrokken zij van Peters bed, ‘maar’ riep hij hen na ‘er komen nog meer dagen, dametjes!’
Ze knikten met tranen in de oogen. Ja, er kwamen nog meer dagen, met Peter als trouwe levensgids: een gids, die het onbewoonde eiland, hen dan toch maar geschonken had.

Jongens- en meisjes-Robinsonades

Waar in de klassieke Robinsonade - het jongensboek zoals zich dat ontwikkelde uit de eerste versie van Robinson Crusoë (1719)^2. die voor volwassenen was bedoeld - de nadruk ligt op de zelfredzaamheid van de man of de jongen(s) op het onbewoonde eiland, gebeurt in Vier meisjes op 'n onbewoond eiland het tegenovergestelde. De meisjes - en daarmee de lezeres - wordt ingehamerd dat meisjes begeleiding nodig hebben omdat ze zwak zijn, dom, goedgelovig, en dat Avontuur leidt tot Ontbering en Vernedering. De meisjes worden tijdens hun schijnavontuur gedomesticeerd. Zo ontdekken ze ‘Dát was bezit: een eigen tehuis...’ (blz. 138) Een losse opmerking van Zus die zij ‘spotziek’ maakt onderstreept dit; zij spreekt over het ‘onbewoonde eiland’ als een: ‘Verbeteroord voor weggeloopen meisjes’ (blz. 141). Dit is precies wat het verblijf van de vier meisjes op het ‘onbewoonde eiland’ feitelijk is. Het toont wat het boek beoogt: meisjes waarschuwen voor weglopen, hen laten inzien dat zij huiselijkheid moeten waarderen. Dit weer in tegenstelling tot de klassieke Robinsonade. Daarin idealiseert men het zelfstandige buiten-maatschappelijke avonturiersbestaan. Het woord ‘dom’ valt vaak.

2. Daniel Defoe, The Life and Strange Surprizing Adventures of Robinson Crusoe, of York, Mariner: Who lived Eight and Twenty Years, all alone in an uninhabited Island on the Coast of America, near the Mouth of the Great River of Oroonoque; Having been cast on Shore by Shipwreck, wherein all the Men perished but himself. With An Account how he was at last as strangely deliver'd by Pyrates. Written by Himself. London, Printed for W. Taylor, 1719.
Er verschenen nog twee delen:
Daniel Defoe, The Farther Adventures of Robinson Crusoe; Being the Second and Last Part of his Life, And of the Strange Surprizing Accounts of his Travels Round three Parts of the Globe. Written by Himself. To which is added a Map of the World, in which is Delineated the Voyages of Robinson Crusoe. London, Printed for W. Taylor, 1719.
Daniel Defoe, Serious Reflections during the Life and Surprising Adventures of Robinson Crusoe: With his Vision of the Angelick World. Written by Himself. London, Printed for W. Taylor, 1720.
Voor dit artikel is een Nederlandstalige kinderversie van Robinson Crusoë geraadpleegd:
Daniel Defoe, Robinson Crusoë. Amsterdam, Frenzo, z.j. Aan de hand van het uiterlijk van het boek en de spelling schat ik dit boek uit dezelfde tijd, ongeveer 1930, als de verschillende versies van Vier meisjes op 'n onbewoond eiland.
Andere boeken die ter vergelijking zijn gebruikt zijn onder meer Koraal eiland van R.M. Ballantyne, Drie jongens op een onbewoond eiland van Willy van der Heide, The Swiss Family Robinson (originele titel Der Schweizerische Robinson, Oder der Schriffbruchige Schweizerprediger und Seine Familie) van Johann David Wyss en het prachtige boek Lord of the Flies van William Golding. De meeste van deze boeken zijn ruim voor het hier besproken boek verschenen.

[p. 68]

Ook dit is weer een enorme tegenstelling met de jongens-Robinsonades. In de ‘klassieke’ versies voor jongens redden de hoofdpersonen zich niet alleen heel goed, ze maken ook nog de wildste avonturen mee waarbij ze iedereen te slim af zijn. Dit geldt ook voor jongens die veel jonger zijn dan veertien jaar. Deze tegenstelling is van extra belang als men de oorsprong van de Robinsonade, althans van het gebruik ervan na Defoes verhaal, in gedachten houdt. In de tijd van de Verlichting, die de ontdekking en verheerlijking van de rede bracht,



fungeerde de Robinsonade als vehikel om aan te tonen dat de mens zich dankzij de rede in de moeilijkste omstandigheden staande kon houden. Dit is ook altijd een belangrijk onderdeel van de Robinsonade gebleven: jongens krijgen rolmodellen mee die hun tonen dat ze de grote wereld wel aan kunnen, wat helpt de stap naar volwassenheid te zetten. Dit maakt de uitsluiting van deze vier meisjes des te veelzeggender: meisjes worden uitgesloten van het bezit van de rede, van de mogelijkheid tot zelf overleven, en daarmee is het boek een bevestiging van de afhankelijkheid van het meisje, van het zwakke geslacht. Hiermee past het boek in de lange rij van conventionele meisjesboeken, die de lezeressen leert dat zij bovenal zorgzaam en rustig moeten zijn. De vier meisjes komen tot inkeer: ze groeien van avontuurlijk (wat wordt neergezet als eigenwijs en dom) naar verstandig (het avontuur wordt afgezworen). Er is geen loutering-door-beproeving die tot het ervaren van eigen zelfstandigheid leidt.

Het boek is een traditioneel pedagogisch meisjesboek vermomd als een avonturenroman zoals die voor jongens bestonden. Er zijn verschillende verwijzingen naar het Robinson Crusoë-verhaal; de meisjes willen zich ook graag als ‘echte’ schipbreukelingen gedragen. Ze willen zelf leven als Robinson Crusoë. Toch, zodra ze het echt leuk gaan vinden en bijvoorbeeld genieten van de prachtige omgeving, krijgen zij heimwee en missen zij hun ouders. Dit is weer een groot verschil met de jongens-Robinsonades: in het boek Koraal eiland is er bij het vertrek aan het einde juist sprake van heimwee naar het eiland, zonder dat er over thuis wordt gesproken. De belofte van avontuur en kundigheid die de standaard-Robinsonade kenmerkt en impliciet, zo niet expliciet wordt

[p. 69]

beloofd in Vier meisjes op 'n onbewoond eiland, wordt bijna karikaturaal geweld aan gedaan. Het boek maakt de hele idee van een Robinsonade voor meisjes belachelijk. De Robinsonade is schijn als het om de omstandigheden gaat - er is geen sprake van een onbewoond eiland - maar bovenal is het gedrag van de meisjes niet het moedige, handige, vindingrijke en zelfstandige van hun evenbeelden uit de jongensversies. Vanuit een puur feministisch oogpunt hoort dit boek op de brandstapel.

Oude wijn in nieuwe zakken

Toen op het internet van M. Geisler-Plat het boek Vier meisjes in een boot te koop stond, kocht ik dit in de veronderstelling dat het een ander deel uit een ‘vier meisjes’-serie betrof. Het ging echter om exact dezelfde tekst, met een identieke zetting. In de collectie van de KB bleek er nog een te zijn: ook De koers kwijt is hetzelfde boek. En dat komt vaker voor: zo is Het gevleugelde huis gelijk aan Liesje van het molenhuis, en Robbedoes is gelijk aan In huize Hartman, en blijkt Uit het leven van een weeldekind hetzelfde boek te zijn als De dochter van een millionnair. Ook is het verhaal Een prettige verjaardag, dat als dun boekje met slappe kaft onder Geisler-Plat's naam verscheen, terug te vinden in het boek Tweelingzusjes, een boek dat geen auteursnaam vermeldt. Er kunnen dus nog wel meer anonieme uitgaven zijn, ook van Vier meisjes op 'n onbewoond eiland.

Bij de KB staat het boek in de catalogus onder ‘fabrieksleesboeken’. Zelf dacht ik bij deze term aan boeken die aan de kinderen van fabrieksarbeiders werden verstrekt door de werkgever, de KB-baliemedewerker dacht dat het boeken zouden zijn die het beroep van fabrieksarbeider idealiseerden. Hij verwees me door naar Jeannette Kok, medewerkster van de afdeling Informatie & Collecties, die zo vriendelijk was uit te leggen dat de term een variant is op de al langer gebruikte term ‘fabrieksprentenboeken’. De ‘fabrieksleesboeken’ zijn boeken die banaal maakwerk zijn en die subtiliteit en kwaliteit missen. Alle ‘fabrieksleesboeken’ missen bibliografische gegevens en lijken qua kaft, afmetingen, stijl en zetting sterk op elkaar. Het komt wel vaker voor dat boeken onder een andere titel en zelfs wel onder een andere auteursnaam verschijnen. Inderdaad ontdekte ik na nog een extra zoektocht een vierde versie van Vier meisjes op 'n onbewoond eiland. Het boek Op een onbewoond eiland, geschreven door Oom Jaap, blijkt, op een stukje inleiding na, hetzelfde boek te zijn.

Het ontbreken van bibliografische gegevens is opvallend. Over het algemeen lijkt mij dat een uitgever naamsbekendheid wil opbouwen, en deze anonimiteit is, zeker in combinatie met de verschillende uitgaven van een boek onder nieuwe titels, opvallend. Er zou een financieel argument aan ten grondslag kunnen

[p. 70]

liggen (misschien leverde het kunnen



voeren van (veel) meer titels wel een belastingvoordeel op), het zou ook kunnen duiden op vergaande slordigheid (manuscripten die niet zorgvuldig gearchiveerd werden en dan domweg met een nieuwe titel op de markt terecht kwamen, immers, als er fabriekswerk werd geleverd en schrijvers vaak niet onder hun eigen naam schreven, werd er door niemand op gelet hoe hun geesteskind in de wereld kwam). Het kan ook om illegale herdrukken gaan door verschillende clandestiene drukkerijen. Dit is een van de aspecten van de ‘fabrieksleesboeken’ die een boeiend braakliggend onderzoeksterrein vormen. Mevrouw Kok vertelde dat men in eerste instantie qua verkoop dacht aan reizende huis-aan-huis verkopers, maar onder de mensen die de boeken aan de KB hebben gedoneerd, waren er enkele die zich herinnerden dat het boek vroeger in een winkel was gekocht.

Hoe het ook zij, de meervoudige titelvoering en zelfs de verschijning van een boek onder een andere auteursnaam blijkt een normaal verschijnsel te zijn bij de ‘fabrieksleesboeken’. Nader onderzoek moet uitwijzen welke filosofie hier achter schuilgaat.

De auteur

Het is moeilijk vast te stellen of M. Geisler-Plat daadwerkelijk de auteur van dit boek is geweest. Het boek heeft m.i. een gedecideerd mannelijke zwier. Generaliserend durf ik toch op te merken dat vrouwelijke schrijfsters over het algemeen op een andere manier kleding beschrijven dan mannelijke. Bij vrouwelijke schrijfsters proef je de grotere affiniteit met kleding, de grotere bewustheid van de sfeer en de macht van kleding, vooral bij de oudere boeken. In Vier meisjes op 'n onbewoond eiland ontbreekt dit geheel, de kleding van de meisjes wordt alleen op een wat spottende manier genoemd, als een nuffige bagatelle afgedaan. Dit is eerder de manier waarop een man aankijkt tegen de belangstelling van een meisje voor kleding, dan een vrouw.

Er zijn daarentegen boeken die ook M. Geisler-Plat als auteursnaam voeren, die een wat subtielere stijl hebben, die de moralistische vinger wat milder heffen dan gebeurt in Vier meisjes op 'n onbewoond eiland, en die de wat dommi-

[p. 71]

ge humor van dit boek niet delen. Het lijkt dus of die boeken (Kermiskinderen bijvoorbeeld) een andere stijl hebben, en wie weet dus ook een andere auteur. Ook valt het op dat in een ander boek uit de serie, het boek De onafscheidelijken van Jetty Dumé - dat tevens verscheen als Miep en Jessie - de stijl wel erg lijkt op die van M. Geisler-Plat in Vier meisjes op 'n onbewoond eiland. Andere titels, andere auteursnamen, geen bibliografische gegevens; de ‘fabrieksleesboeken’ zijn een wat schimmige onderneming geweest.

De misleiding door de titel en de illustratie op het omslag geldt alle vier de gevonden varianten. De koers kwijt! en Vier meisjes in een boot suggereren misschien iets minder de Robinsonade dan de andere twee titels, maar ook hier verwacht de lezer toch minstens een spannend boek, een avonturenroman voor meisjes. In dit opzicht komt men bedrogen uit: de boeken zijn ‘een wolf in schaapskleren’ of beter ‘een schaap in wolfsvel’: jongens mogen het avontuur tegemoet, maar meisjes die zulke verhalen spannend vinden, worden gemaand toch vooral thuis te blijven!

Literatuur

Bekkering, Harry, ‘Onvoltooid verleden tijd - Het historisch jeugdboek’ en ‘Heldhaftig en vastberaden - Het avonturenboek’ in: De hele Bibelebontse berg: de geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden. Amsterdam, Querido, 1989, blz. 295-318 en 318-341.

Gordijn, Thea en Jeannette Kok [red.], Genrethesaurus ten behoeve van de ontsluiting van bewaarcollecties kinderboeken. Vierde herziene druk. Den Haag, Letterkundig Museum, 2003.

Holtrop, Aukje, ‘Alleen voor meisjes (en jongens) - Het meisjesboek’ in: De hele Bibelebontse berg: de geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden. Amsterdam, Querido, 1989, blz. 409-424.

Liebs, Elke, Die pädagogische Insel: Studien zur Rezeption des ‘Robinson Crusoe’ in deutschen Jugendbearbeitungen. Stuttgart, Metzler, 1977.

Schuddeboom, M. ‘Een raadselachtige reeks’. In: Boekenpost, september/oktober 1995, blz. 47.

Siegle, Karin. The Robinsonade Tradition in Robert Michael Ballantyne's ‘The Coral Island’ and William Golding's ‘Lord of the Flies’. Lewiston [etc.], The Edwin Mellen Press, 1996.