Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 18

[p. 7]

Bestaat het probleemboek nog?
Redactionele inleiding

Astrid Lindgren schreef in 1978 deze vaak geciteerde woorden: ‘Je neemt een gescheiden moeder, het liefst loodgieter van beroep, of eventueel atoomfysica, het voornaamste is dat ze niet “naait” en niet “lief” is. Dan meng je haar met wat water- en luchtvervuiling, wat derde wereld-honger, oudertirannie en schooltucht en je roert er nog een klont rassenproblemen door en natuurlijk wat vrouwendiscriminatie. Ten slotte strooi je daar nog een handje drugs overheen en wat geslachtsdaden, tot je een pittige saus krijgt, waar de befaamde sprookjesschrijver Zacharias Topelius van tegen het plafond zou springen, als hij er iets van kon proeven.’ (uit: Het land dat verdween). Op deze niet mis te verstane manier hekelt zij een schrijfwijze, gebaseerd als die is op de receptuur van een kookboek, waarbij alle ingrediënten op een voorgeschreven wijze dienen te worden ‘toegepast’.

Ook Peter van den Hoven haalt deze zin aan in ‘Waar de hoofdstroom begint. Van probleemboek naar initiatieroman’ (in: Grensverkeer, 1994). Hij geeft in dit essay het zogenoemde ‘probleemboek’ - want daar hebben we het over - literair-historisch zijn plaats. Hij gaat in op de pedagogische en literaire achtergronden van het genre en de verschillende opvattingen die erover bestaan. In een poging dit genre (is het wel een genre?) te omschrijven, noemt hij een aantal kenmerken, dat hij typerend acht voor het probleemboek zoals dat vooral in jaren zeventig van de twintigste eeuw verscheen.

Om de herinnering op te frissen, een paar woorden daarover. Van den Hoven plaatst dit soort boeken - het zal geen verbazing wekken - binnen het realistische genre, ook omdat ze uitgaan van een zogenoemde mimetische literatuuropvatting. De werkelijkheid buiten het boek wordt binnen de grenzen van het verhaal zo realistisch mogelijk verbeeld, waarbij de nadruk ligt op de problemen en conflicten, waarmee de (altijd jonge) hoofdpersoon (-personen) te maken krijgt (krijgen). Daarbij is vrijwel steeds sprake van - het kan ook bijna niet anders - een reductie van diezelfde werkelijkheid. Reductie of niet, toch lezen we bij Van den Hoven: ‘De hoeveelheid conflicten doet sommigen ook wel spreken van hyper- of felrealistische boeken, waardoor het sensationele element, dat aan deze terminologie kleeft, en dat voor de nodige spanning moet zorgen, wordt benadrukt.’

Het spreekt vanzelf - zeggen we nu, achteraf - dat de in dit soort boeken opgevoerde problemen alles te maken hadden met de maatschappij, zoals die

[p. 8]

in de jaren zeventig was of zich aan ons voordeed en - laten we dat vooral niet vergeten - dat deze jeugdromans geschreven leken te zijn vanuit de behoefte bestaande taboes (in de jeugdliteratuur) te doorbreken. Veel voorkomende onderwerpen (soms zelfs in één en hetzelfde boek) waren dan ook sterk maatschappelijk gekleurd. Ik noem: homoseksualiteit, discriminatie, zelfmoord, het milieu, oorlog, het doorbreken van bestaande rolpatronen, (anti)autoritaire opvoeding, politieke en economische uitbuiting en onderdrukking en abortus. (vgl. Lindgrens opsomming). De intentie van de auteur was veelal de jeugdige lezer het een en ander bij te brengen over deze onderwerpen. Een pedagogischinformatieve bedoeling dus. Nog scherper gesteld: het ging om de inhoud, de boodschap en niet om de vorm. Terecht stelt Van den Hoven dan ook in eerdergenoemd artikel dat ‘in probleemboeken mensen eerder als ledepoppen aan de lezer verschijnen dan als personages met een sterke karaktertekening. Ze gaan gebukt onder de zwaar aangezette schmink van een voor de hand liggende contrastwerking en worden door de auteur vaak ingezet op een moralistisch front, zodat de lezer onmiddellijk weet met wie hij te doen heeft. Zo ontstaat een dichotomie van goeden en slechten, waardoor de mobilisatie van directe, schematische oplossingen worden vergemakkelijkt. (...). In zulke literatuur ligt het door de schrijver gehanteerde inhoudelijke schema als een raster over het verhaal heen en wie door het dunne verhaaltje heenkijkt, ziet onmiddellijk de simpele compositionele opzet en de daaraan gekoppelde voorspelbare bedoeling.’

Het gevolg van deze sterk aangezette schematiseringen op het gebied van inhoud en personages was wel, dat veel van de actuele en geëngageerde probleemboeken uit de jaren zeventig al snel gedateerd aandeden. Juist die auteurs, die met hun verhalen probeerden aan te sluiten bij de heersende tijdgeest en (zo) modern wilden zijn, kwamen er alras achter, dat hun romans binnen de kortste tijd achterhaald waren en nauwelijks meer aansloten bij de nieuwe idealen en ideeën van enkele jaren later. Niets zo veranderlijk als ideeën en idealen: o tempora, o mores! Het mooiste voorbeeld in de Nederlandse jeugdliteratuur vind ik altijd nog Total Loss, weetjewel (1973) van Miep Diekmann, dat je nu bijna niet anders kunt lezen dan als een historische roman (en van een volstrekt andere literaire orde dan de échte historische jeugdroman van dezelfde auteur, Marijn bij de Lorredraaiers), waarin veel van de eerdergenoemde problemen om zo te zeggen ‘gebundeld’ zijn.

Zo veel moge duidelijk zijn: het probleemboek zoals dat in de jaren zeventig verscheen, was inhoudelijk wellicht taboedoorbrekend, maar was verder een weinig vernieuwend genre, ook omdat de auteurs vaak gebruik maakten van ‘eenvoudige’ genretechnieken, zoals de detective, het avonturenverhaal of het sprookje; het kenmerkte zich immers door traditionele structurele en stilistische

[p. 9]

eigenschappen en had ook op literair-technisch gebied weinig nieuws te bieden. En ondanks het feit dat we niet blind moeten zijn voor de literair-historische verdienste (er mocht nadien veel meer in het kinderboek) van het ‘kommer en kwel’-genre, zoals dit soort boeken al snel als kwalificatie meekreeg, werd de term ‘probleemboek’ toch vooral een negatief geladen term. Men luistere naar de Vlaamse auteur Ed Franck, die met zijn uitspraak eens te meer laat zien dat het ‘klassieke’ kinderboek anno 2003/2004 geen al te beste reputatie geniet: ‘Geen jeugdboeken meer over incest, drugs, kindermishandeling, aids, anorexia en aanverwanten. (...). Deze problemen worden definitief verbannen naar de praatprogramma's met BV's of door de media gehypete eendagsvliegen, waar de brok in de keel, de weggepinkte traan en de tragische blik beter tot hun recht komen dan op papier.’ (De Standaard 13-3-2003).

Bestaat dit in de ogen van velen vermaledijde genre dan tegenwoordig helemaal niet meer? Als je naar het succes van het werk van Carry Slee, hedendaags schatbewaarder van het genre, kijkt, kun je rustig zeggen van wel. Ik denk zelfs dat dit soort receptmatige boeken ‘van vroeger’ (uit het fonds van Lemniscaat met titels als Mijn vader is werkloos, Mij overkomt dat niet, Maak me niet kapot en een Nederlandse titel als Blauwe plekken) nog altijd een redelijk groot aantal lezers kent, maar deze jeugdromans zijn om zo te zeggen naar een lager literair echelon afgedaald. Maar... problemen worden nog altijd ‘behandeld’. Op een andere, literair verantwoorder manier? Of toch nog op (min of meer) dezelfde wijze als in de jaren zeventig, maar alleen met andere onderwerpen? Vragen die in dit nummer van Literatuur zonder leeftijd een (mogelijk) antwoord krijgen, waarbij ook het wat verder weg gelegen (probleem)verleden een plaats heeft gekregen.

Een probleemnummer dus. Maar dat niet alleen. Dit nummer kan ook een feestnummer genoemd worden. In de afgelopen periode zijn er nogal wat auteurs gelauwerd. De redactie is verheugd daar op gepaste wijze aandacht aan te mogen schenken. Zo vindt u juryrapport en dankwoord, uitgesproken bij de uitreiking aan van de Nienke van Hichtum-prijs 2003 (Peter van Gestel, Winterijs) alsmede het juryrapport, welkomstwoord, feestrede en dankwoord ter gelegenheid van de uitreiking van de Staatsprijs voor kinder- en jeugdliteratuur, de Theo Thijssenprijs 2003, aan Imme Dros, in het tweede gedeelte van deze aflevering van Literatuur zonder leeftijd. Kan het evenwichtiger?

Harry Bekkering