Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 17

[p. 7]

Canon of geen canon, dat is de kwestie
Redactionele inleiding

Ooit mocht ik het (naar later bleek dubieuze) genoegen smaken deel uit te maken van een commissie, waaraan advies gevraagd werd ‘inzake de examenstof HAVO-VWO voor de letterkunde 1830 tot heden’. Zonder nu daar, na zoveel jaren - het straatrumoer rondom dat advies speelde zich in 1990 af - opnieuw en détail op in te gaan, roep ik deze kwestie toch nog even in herinnering. Waarom? Eerst en vooral natuurlijk, omdat de commotie van toen met het thema van dit nummer van Literatuur zonder leeftijd te maken heeft. Wat was er aan de hand? Veel mensen gingen er indertijd van uit dat genoemde commissie, bestaande uit Ton Anbeek, Jaap Goedegebuure en ondergetekende, de pretentie had dé literaire canon voor het voortgezet onderwijs voor eens en voor altijd te willen vastleggen. Misschien is het goed om de omschrijving van de literatuurwetenschapper J.J.A. Mooij - hij zal in dit nummer vaker geciteerd worden - nog eens aan te halen, ook om aan te geven wat de waarde van een (sic!) canon in het onderwijs kán betekenen: ‘een verzameling van literaire teksten, die in een samenleving als waardevol erkend worden, en die dienen als referentiepunten in de literatuurbeschouwing (met name in de literaire kritiek) en in het onderwijs (en daar ook onderwezen worden).’ Wellicht nog belangrijker is dat Mooij die canon ziet als een middel om een samenleving in staat te stellen de meest waardevolle elementen in haar culturele geschiedenis te behouden: de school dus als hoedster van de, of misschien beter een, culturele traditie. Voorwaar, een mooie taak. Toch?

Desalniettemin riep ons advies veel tegenstand op. Men ging er, ten onrechte, van uit dat onze lijst van een en twintig literaire werken méér was dan een suggestie, dat met die een en twintig het laatste woord gesproken was. Quod non. Nooit hebben wij ons - alsof wij voorstanders waren van een soort ‘Staatsliteratuur’, leden van het literaire Politbureau - op het standpunt gesteld, dat dé canon van de moderne Nederlandse literatuur nu definitief was vastgelegd. Onze lijst weerspiegelde hoogstens de consensus van een bepaald moment van een bepaald gezelschap. Een niet onverstandige visie, ook vanuit hedendaagse theoretische opvattingen over de (een) canon. En didactisch goed te verdedigen, zo moge blijken uit een uitspraak van Karel van het Reve (gedaan in Het Parool 27-8-1990), van wie bekend mag worden verondersteld dat hij niet zo veel op had met literatuurwetenschappers: ‘Het voordeel van zo'n lijst is overigens, dat hij al gauw beter is dan de lijst die een student zelf bedenkt (Van het

[p. 8]

Reve spreekt over een door hemzelf voor studenten verplichte lijst, H.B.). Zo is de lijst van Goedegebuure c.s. denk ik redelijker dan de lijst die de gemiddelde leraar Nederlands zou voorschrijven en redelijker dan de lijst die de gemiddelde scholier zou maken.’

Maar de media en uitgesproken tegenstanders bleken indertijd weinig oog te hebben voor de modale formuleringen in het advies. Men oordele zelf. Heel voorzichtig leiden wij onze legitimering van ‘de lijst’ in: ‘Hoewel elke keuze uit de canon arbitrair is, meent de commissie goede gronden voor juist deze selectie (!) te kunnen aanvoeren. Het betreft hier werken die (1) een representatief beeld geven van de Nederlandse en Vlaamse literatuur van de afgelopen eeuwen; (2) zeer geschikt zijn als aanknopingspunt voor de behandeling van stromingen en perioden; (3) zeer geschikt zijn ter verduidelijking en toepassing van literaire begrippen; (4) zich goed in verband laten brengen met politieke en sociale veranderingen, en derhalve ook op dat gebied als normdoorbrekend mogen gelden.’ Deze en soortgelijke formuleringen in het advies zijn kennelijk over het hoofd gezien, want het was voor ons een raadsel, hoe het verhaal in de wereld is gekomen, dat wij de leerlingen in hun vrijheid zouden willen beknotten zelf een boekenlijst te kiezen. Het diende (dat wel, natuurlijk) een lijst te zijn, waaraan het een en ander gedemonstreerd of geïllustreerd kon worden. Meer niet. Maar ja, moderne literatuur is kennelijk net zoiets als voetballen: iedereen heeft er verstand van of denkt er verstand van te hebben.

Vergeeft U mij, het moest mij (weer) even van het hart. Ik heb deze kwestie ook in herinnering gebracht om aan te geven, dat ook nu nog steeds de (of een) moderne literaire canon de onderwijskundige en literaire gemoederen bezighoudt. Onlangs besteedde het tijdschrift Tsjip/Letteren (jrg. 13, nr. 1) er een heel nummer aan en het weekblad Vrij Nederland (12 juli 2003) vond het verschijnsel belangrijk genoeg om de kolommen van zijn Republiek der Letteren mee te vullen. Niet zó gek dus dat het jaarlijkse symposium in Tilburg, ‘Dát moet je gelezen hebben!’, eraan gewijd is en dit nummer van Literatuur zonder leeftijd derhalve ook. Maar dit nummer (én het symposium) is ruimer van opzet, vooral ook omdat in de hierboven beschreven discussie de jeugdliteratuur niet in de beschouwing werd betrokken. Gelden bijvoorbeeld in de jeugdliteraire wereld andere wetten en regels?

Ik zei ‘ruimer van opzet’. De keuze voor dit thema is vooral ingegeven door de belangstelling die er de laatste twintig jaar (dus ook al in 1990!) is voor aspecten van canonvorming in de jeugdliteratuur en, in het verlengde daarvan, voor literatuurgeschiedschrijving. Verschillende gebeurtenissen en discussies in deze periode onderstrepen de groeiende aandacht voor dit onderwerp: de wording van De hele Bibelebontse berg in de jaren tachtig, het symposium De ver-

[p. 9]

borgen plaats van kinderliteratuur op school dat in 1989 in Tilburg werd gehouden, de dissertatie Wat heten goede kinderboeken? van Anne de Vries in datzelfde jaar, zijn SLAA-lezing Het verdwijnende kinderboek in 1990 en de discussie die daarop volgde tussen met name Anne de Vries en schrijver dezes en het in 1999 verschenen Tot volle waschdom.

In een beschouwing van de eerdergenoemde Mooij over canon en canonvorming wordt een aantal problemen gesignaleerd, die als leidraad hebben gediend voor zowel het symposiumprogramma als dit themanummer. Allereerst is er het definitieprobleem. Wat moeten of kunnen we verstaan onder de (een) canon en hoe verhoudt zich dit begrip tot aanpalende begrippen als ‘klassiek’ (zie met name de beschouwing van Ghesquiere en de wat luchtiger rubriek ‘Klassieken herlezen’) en de bepaald niet waardevrije aanduiding ‘literatuur’? En over welke canon hebben we het? De canon van een samenleving, de canon van bepaalde groepen in de samenleving? Zeker in de jeugdliteratuur bestaan meerdere canons naast elkaar en iets daarvan is in de ondertitel van het symposium ook verdisconteerd, ‘literaire en educatieve canonvorming’. De eerste drie artikelen in het bijzonder laten dat goed zien. In het verlengde van de definitiekwestie ligt de vraag naar het waarom van canonvorming. Gaan de antwoorden die Mooij geeft met betrekking tot volwassenenliteratuur - oriëntatie, selectie en profilering - evenzeer en in dezelfde mate op voor kinder- en jeugdliteratuur?

De (een) canon ontstaat op enig moment. Hoe gaat dat in zijn werk? In canonvormingsprocessen binnen de volwassenenliteratuur wordt een cruciale rol toebedeeld aan de literaire kritiek, die men dan weer kan uitsplitsen in de journalistieke kritiek, de essayistische kritiek en de academische kritiek. Susanne Janssen betoogt in haar dissertatie In het licht van de kritiek, dat de selectie en het oordeel van de kritiek breed geaccepteerd wordt en refereert in dat verband (onder meer) aan de behandeling van moderne literatuur in het literatuuronderwijs. Ik zal niet ontkennen, dat binnen de jeugdliteratuur de literaire kritiek ook een rol speelt, maar of die dezelfde canonieke ‘impact’ heeft als in de volwassenenliteratuur, is voor mij de vraag. Het basisonderwijs bijvoorbeeld lijkt voor wat betreft het aanbod van kinder- en jeugdliteratuur relatief vrij onafhankelijk van de jeugdliteratuurkritiek te opereren. Welke motieven liggen hieraan ten grondslag? Uitsluitend pedagogisch-didactische of leesplezierargumenten?

En welke rol speelt de lezer in het jeugdliteraire canoniseringsproces? Moet aan hem/haar überhaupt wel een rol worden toegekend? Of is het net zo als in de echte' literaire wereld, waar weliswaar all readers equal zijn, maar some readers more equal than others. Ligt het binnen de jeugdliteratuur anders? U herinnert zich in dit verband ongetwijfeld de steeds terugkerende discussie bij het bekend worden van de jaarlijkse kinderboekenprijzen als de Griffel en Wou-

[p. 10]

tertje Pieterse Prijs. Weinig kinderen blijken de bekroonde boeken te appreciëren. Is dat (canoniek) problematisch? En in hoeverre speelt de reputatie van de auteur mee bij de opname in de canon? In de volwassenenliteratuur krijgen auteurs, die blijk geven van een eigen en prikkelende visie op literatuur - zeker als ze over een mediagenieke presentatie beschikken -, immers meer aandacht dan schrijvers die zich in dit opzicht niet of minder profileren. Is dat in de jeugdliteratuur net zo en vooral hoe kijken auteurs daar zelf tegenaan?

In hoeverre leiden veranderingen in de samenleving - te denken valt aan de opmars van de beeldcultuur, het multiculturele karakter van diezelfde samenleving, het vervagen van de grenzen van tussen hoge en lage cultuur - tot een steeds grotere scepsis over het bestaansrecht van de canon? En moeten we wel blij zijn met een dergelijke ontwikkeling?

De hierboven gestelde vragen zijn evenzovele uitgangspunten geweest voor zowel het symposium als dit themanummer van Literatuur zonder leeftijd. Lees, luister en bepaal Uw standpunt.

Harry Bekkering