Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 191]

De parabel van de olifant
Tonke Dragt interview II
Joke Linders

Was het eerste gesprek met Tonke Dragt vooral gericht op haar schrijverschap, haar boeken en het ontstaan ervan, het tweede gesprek op 22 november 2000 staat geheel in het teken van spirituele en ethische vraagstukken.

Is er zoiets als een geestelijke bron die haar leven zin en richting geeft? Nee, zegt ze. Haar manier van leven en denken is eerder het resultaat van de confrontatie met een keur van godsdiensten en levensovertuigingen. ‘Mijn vader was overtuigd atheïst, mijn moeder zeer gelovig, maar ze respecteerden elkaar in hun keuze. Mijn moeder is in het kamp Remonstrants geworden, maar voor die tijd en ook in het kamp ging ik vaak met haar mee. Aan de zondagsschool en de verhalen daar heb ik alleen maar goede herinneringen. Dominee Kater vond ik uitgesproken boeiend, al was Vundering leuker. Het mooie van die kampjaren was dat de kerk voor alle gezindten was en niet alleen voor de Remonstranten. De zuilen waren niet zo scherp gescheiden als in Holland, alles liep zo'n beetje door elkaar. Wel werden geloof en vroomheid versterkt door het feit dat de Japanners elke godsdienstuitoefening met argusogen bekeken. En wat in het geniep moet gebeuren, is altijd aantrekkelijk.’

‘Met dominee Kater heb ik uitgebreid gesproken over telepathie. Bij wijze van spel of experiment vroegen we ons af hoe het zou zijn als de Japanners konden horen wat je dacht. Dat is ook het thema geworden van Torenhoog en mijlen breed. We bevonden ons natuurlijk in het land van de stille krachten. Alle Indische kindermeisjes - wij hadden er geen, omdat mijn moeder daar tegen was - vertelden daar verhalen over. Dat leefde in Indië sterker dan in Holland. We deden niets liever dan elkaar bang maken voor de Grote Waringinboom. Die mocht nooit gekapt mocht worden, omdat er geesten woonden tussen de luchtwortels. Voor de Portugese kerk in Batavia stond een zeventiende-eeuws kanon dat de inheemsen als heilig beschouwden en met kransen behingen. Vrouwen die vruchtbaar wilden worden, gingen er op zitten. Dat zou helpen. Dat soort verhalen waren schering en inslag, daar leefde je mee en natuurlijk heeft dat zijn uitwerking op een kind. Mijn ouders geloofden daar niet in, maar hadden wel respect voor de opvattingen en gebruiken van de inheemsen. Zo was er een vrome baboe die zich strikt hield aan de Poeassah, het Maleise woord voor

[p. 192]

Ramadan. Dat betekende dat ze van zonsopgang tot zonsondergang niet mocht eten. De hele vromen moesten zelfs hun speeksel uitspuwen, want ook dat beschouwden ze als voedsel of drinken. Omdat deze baboe zich strak aan die regels hield, werd ze zo zwak dat ze niet of nauwelijks kon werken. Als ze in haar witte gewaad ging bidden, zeker vijf keer per dag, mochten wij haar niet begluren. Dat vond mijn moeder oneerbiedig. We hadden ook een kokkie die zo goed kon vertellen dat je haar ongeloofwaardige verhalen vanzelf ging geloven.’

‘Ik heb er nooit zo over nagedacht wat dat soort ervaringen voor mij hebben betekend. Ik zie het meer als de dingen die bij mij horen. Ik vond het vanzelfsprekend dat er zoveel godsdiensten waren en hoefde me dus ook nergens tegen af te zetten. En toch ben ik een hele tijd zoekende geweest. Ik heb de Koran gelezen - heel saai vond ik die - de Bhagavadgita en grote stukken uit de bijbel, met name toen ik op de tekenacademie zat. Een van mijn beste vrienden was pater, een ander klasgenootje kwam uit een zwaar gereformeerd gezin in Bodegraven. We hadden ook een theosofe en een antroposofe in de klas. En allemaal waren we op zoek. En dus wisselden we onze ideeën uit.’

‘Ik ben antikerks, in de zin dat ik niet bij een groep wil horen. Verder ben ik een religieus atheïst. Om die combinatie van woorden moeten mensen vaak lachen, maar agnosticus vind ik zo'n raar, vervelend woord.’

‘Door wat ik gezien, gelezen en beleefd heb, heb ik veel sympathie gekregen voor de islam, met name voor de stromingen van de Omar Khayyam en de door Leopold vertaalde kwatrijnen van de Rubaiyat: “O hoogste heerser van het wereldrijk, vraagt gij wanneer de wijn mijn ziel verblijdt? Dat is op maandag, dinsdag, woensdag, donderdag, vrijdag, zaterdag, altijd...” Maar het nadeel van de islam is weer dat de fundamentalisten het er vaak voor het zeggen hebben en dat die juist heel eng zijn. Dat zie je ook in Israël. Zodra iemand gaat denken “ik ben de enige die weet hoe het in elkaar zit”, gaat er van alles mis. Dat missionarisachtige heb ik niet.’

‘De ruimte voor een veelheid aan geloofsovertuigingen is gegrondvest op de parabel van de olifant, een Boeddhistisch verhaal waarin de mensen aan Boeddha vragen: wat is nu de ware godsdienst. De een zegt dit en een ander dat. Wie moeten wij geloven? Daarop antwoordde Boeddha met een parabel. Er was eens een Radja die elke week op zijn heilige olifant uitreed om zijn volk te begroeten. En elke week juichten de mensen hem en zijn olifant toe. De blindgeborenen konden niet delen in de vreugde van het volk. Om die ongelijkheid op te heffen nodigde de Radja ze uit om zijn olifant te betasten. Degenen die de slurf bevoelden, zeiden: de olifant ziet er uit als een slang. Degenen die aan de poten gevoeld hadden, zeiden: de olifant ziet er uit als een zuil. Degenen die de buik hadden afgevoeld, zeiden: de olifant is een heel groot vat en zij die

[p. 193]

de staart betast hadden, zeiden: de olifant is een zweepje. Waarna ze ruzie krijgen over wie er gelijk had. Daarover verheugde de Radja zich. En zo zou het ook wel eens kunnen zijn met God en de godsdiensten. Ik geloof in veelzijdigheid, in verschillende mogelijkheden en benaderingen. En áls ik al iets zou moeten zijn, dan zou ik een Taoïst willen zijn. Taoïsme is meer een levenshouding dan een overtuiging.’

Al geruime tijd houdt Tonke Dragt zich bezig met moderne fysica en de Big Bang. ‘Zelfs daar zou je gelovig van kunnen worden, omdat de wereld zo krankzinnig in elkaar zit. Anderen worden er juist ongelovig van. En wat dacht je van de discussies over de vraag of er elders ook vormen van leven zijn? Dat moet toch haast wel. Als er miljoenen sterren en planeten zijn, dan zou het toch wel een ongelofelijk toeval zijn dat er maar op één van die sterren, de aarde waarop wij ons bevinden, leven is? Mensen geloven graag dat er elders ook vormen van leven zijn en ik ga daar in mee. In mijn boeken zijn dat de Afroïden, vreemde mannetjes met telepathische vermogens die ik conform de canon groen gemaakt heb. In mijn boeken stel ik de vraag aan de orde wat de consequenties zijn van die telepathische gaven. Praat je dan veel of juist niet. Als je niet praat, krijg je geen nieuwe woorden en sterft een taal uit. Om een taal te kunnen handhaven en ontwikkelen, moet je wel praten.’

Tot haar grote teleurstelling, wanhoop zelfs, heeft Tonke Dragt aan geen van de godsdiensten die ze onderzocht, daadwerkelijk steun ondervonden. ‘Als kind heb ik vaak tot God gebeden. Het liefst tot Jezus. Die vond ik aardiger en was ook beter te begrijpen, maar er kwam nooit antwoord of een reactie. In de oorlog bleef dat zoeken. Omdat godsdienstoefeningen verboden waren en de dominee zijn preken uitdeelde, kreeg hij een tijdlang een groot gezag. Dat hij en de dokter de enige mannen waren in een kamp van uitsluitend vrouwen, zal daar ook wel een rol bij gespeeld hebben.’

Kun je ook zonder de richtlijnen van een godsdienst of overtuiging weten wat goed en wat fout is? Met andere woorden wie of wat heeft jouw geweten gevormd? ‘Ja, van wie krijgt de mens zijn geweten? Ik geloof wel dat er meer is dan een “ik”. En ik zou ook graag willen geloven dat ik na mijn dood als een ander terugkom of dat het leven op de een of andere manier doorgaat. Maar ik kan het niet geloven. 't Is meer een leuk idee om mee te spelen. Misschien word ik een sterrenstofje ergens. Daar weten we allemaal niks van. Zou wel heerlijk zijn als je na de dood compensatie kreeg voor alles wat er hier mis ging. Want het is toch erg oneerlijk als je geboren wordt in een land of tijd waarin volop oorlog of honger is. Als je in de wedergeboorte gelooft - bij een

[p. 194]

hemel kan ik me al helemaal niets voorstellen - is er tenminste nog iets van troost. Dat vind ik een leuke gedachte om mee te spelen. Door je leven - de talenten die je hebt meegekregen en alles wat je je met moeite hebt verworven - beslis je over wat je in je volgende leven wilt zijn.’

‘Alles wat je doet, het goede en het kwade, vormt een soort rekening courant voor je volgende leven. Daarin krijg je dingen die je je hebt verworven. Je krijgt ook dingen die je met moeite in dit leven hebt verworven, maar ook dingen die je niet bevallen. Je krijgt ook tekortkomingen. De ziel kiest waar die geboren wil worden om uiteindelijk in het nirwana, het al, op te gaan. Je komt uit het al en je gaat er weer naar terug. Ik geloof er niet in, in reïncarnatie, maar het is zo'n mooie en troostende gedachte dat je de dingen nog een keer over kunt doen. Een mens weet niet wat goed en kwaad is. Dat wordt voor je besloten.’

‘Toen ik een jaar of twaalf was, had ik een visioen uit een van mijn vorige levens waar ik bij een muurtje een poes sta te aaien. Zelfs nu, terwijl ik het jou vertel, kan ik het gevoel terugbrengen dat het heel erg lang geleden was, eeuwen geleden, in het oude Egypte misschien of in Atlantis. Ik vind dat heerlijke dingen om over te fantaseren. En als je daarop doorgaat, kun je jezelf van alles wijs maken. Maar in feite is dat nergens op gebaseerd.’

En dan citeert ze een paar regels over het Panta Rhei van Herwig Hensen: ‘Word wie gij zijt,/durf te bedingen wat nog niet bedong daarvoor./ Wie zijn grens weet te overspringen,/ gaat aan geen grens teloor.’

‘Een mens kan zichzelf niet kennen. Je weet helemaal niet wie je bent of waarom je bepaalde dingen doet. Soms dringt tot je door dat je iets beter niet had kunnen doen. Dat dat misschien wel goed was voor een ander, maar niet voor jou. Maar zulke dingen staan niet vast, die moet je ontdekken. Een mens moet soms een heleboel domme en rare dingen doen voor hij weet hoe het moet. Maar je zal altijd fouten blijven maken.’

‘Als ik schrijf, denk ik vaak vertwijfeld: waar ga ik heen of het moet anders. Maar uiteindelijk kom ik dan toch bij die slotregel die ik voor ogen had. Het lijkt een beetje op de parabel van de Radja en de olifant. Er is ergens een bergtop (een God, een doel) maar er zijn allerlei wegen daarnaar toe. De ene weg schommelt langs ravijnen, de ander zit vol slangen. Een mens krijgt allerlei wegen aangeboden. Je moet de weg vinden die van jou is. Je moet ook de moed hebben om terug te keren. De weg is het gaan van de weg. Dat is Tao. Tao zegt ook: je moet kunnen klappen met één hand. Tao zit vol met dergelijke paradoxen.’

[p. 195]

‘Weet je wie ik ook heel inspirerend vond? Ursula LeGuin. Die trilogie van haar uit de jaren zeventig is volkomen taoïstisch. Het begint met een soort heldendicht: “Light is the lefthand of darkness, darkness the righthand of light.” De laatste jaren is ze prekerig geworden, maar ze heeft prachtige essays geschreven over science fiction in het algemeen en over schrijven in het bijzonder. Die zou ik nog wel eens willen vertalen. In The language of the night schrijft ze: “We like to think we live in the light but half of the world is always in darkness. Fantasy like poetry speaks the language of the light.” Dat zijn toch mooie uitspraken?’

En dan landen we weer bij het leven van vandaag, bij jarig zijn en doorschrijven. ‘Het was een mooie magische dag, met volle maan en een hemel vol wolken. Ik heb iets met de maan, in Indië al. Niet alleen omdat je dan alles goed kon zien, maar ook omdat onze kampcommandant, die Sonner uit Bezonken rood van Jeroen Brouwers, maanziek was. Elke volle maan gebeurde er iets vreselijks.’

Tonke heeft haar verjaardag ‘astrologisch’ gevierd met vrienden en familie in haar stamkroeg, een Italiaans restaurant in Kijkduin met uitzicht op zee. ‘Jan Arend Bolhuis, een van mijn Kosmopolitaanse vrienden, had mijn horoscoop getrokken. Zo'n hele echte. Van iemand anders kreeg ik een glazen bol. De Haagsche Courant had een interview met me. Van de drogist waar ik altijd kom, van de boekhandel hier om de hoek en van Paagman kreeg ik allerlei cadeautjes. Enig allemaal. Maar nu moet ik me toch echt concentreren op de voltooiing van Op weg naar de cel.’

Aan een biografie zou ze niet mee willen werken: ‘Dan moet ik van alles zeggen over mensen die nog leven en dat lijkt me niks’, maar een aan haar gewijde special van Literatuur zonder leeftijd vindt ze een geweldige eer. ‘Toen ik 65 werd, stonden er acht bladzijden op teletekst-literair, nu ik zeventig ben geworden stond er niks. Uitgeverij Leopold is enthousiast bezig mijn werk weer onder de aandacht te brengen. Er komen allerlei herdrukken waar ik verbindende teksten voor heb geschreven. Er is een poster gemaakt waar je ook een doos van kan maken, gebaseerd op 2001 A Space Odyssee van Kubrick en Escher, met daaronder De Schöne Blaue Donau. Een special van Literatuur zonder leeftijd kan dat allemaal ondersteunen.’ Natuurlijk staat ze daar een paar van haar tekeningen voor af, maar tijd om er zelf nog iets aan te doen, heeft ze niet. Op weg naar de cel moet af. De Engelse vertaling van De torens van februari moet nog gecontroleerd worden en alle verjaarspost beantwoord. Vroeger handelde Leopold haar fanmail af. Tegenwoordig moet ze dat allemaal zelf doen en dat

[p. 196]

brengt ze bijna niet meer op. ‘Ik heb me veel te veel opgewonden en zal mijn hele leven pillen moeten slikken.’ Onlangs meldde zich iemand die een film wil maken over Tonke Dragt en haar poppenhuizen. ‘Geweldig natuurlijk, maar dat kost allemaal tijd. Kostbare schrijftijd. Anderzijds, het is ook brood op de plank.’