Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 15

[p. 132]

Een wereldwijde canon? Vertrouw er niet op
Bespreking van Klassiker der Kinder- und Jugendliteratur
Anne de Vries

Een lexicon van de wereldwijde canon van de jeugdliteratuur voorziet in een leemte. Maar Anne de Vries ontdekt tot zijn spijt nogal wat gebreken.

In haar dankwoord na de uitreiking van de Hans Christian Andersen-prijs zei Annie M.G. Schmidt: ‘It is a bit curious and frustrating to make a speech in English, when my best books are not available in that language.’ Nu waren op dat moment vijf van haar boeken in het Engels vertaald, waaronder Jip en Janneke en een keuze uit haar kinderversjes, Pink Lemonade. Rekende zij die niet tot haar beste boeken? Of waren ze uitverkocht en dus niet meer beschikbaar? Hoe dat ook zij, haar uitspraak getuigt van een verwachtingspatroon dat niet alleen in Nederland bestaat, maar bijvoorbeeld ook in Duitsland en de Scandinavische landen.

De Nederlandse canon van de jeugdliteratuur heeft een internationaal karakter. Kijk maar in De allermooiste boeken voor kinderen (1990). Op de lijst van kinderboeken (tot 12 jaar) zijn 17 van de 36 titels vertalingen: negen uit het Engels (zes Brits, drie Amerikaans), drie uit het Duits, twee uit het Zweeds, één uit het Deens, één uit het Frans en één uit het Italiaans (iedereen kan raden wat de laatste drie titels zijn).^1.

De canon van de beoogde lezers, te vinden in De jeugdboeken top honderd aller tijden (1988), is iets minder internationaal, maar ook daar zijn toch 25 vertalingen bij.^2. Omgekeerd worden de hoogtepunten uit de Nederlandse jeugdliteratuur regelmatig in het Duits en een of meer Scandinavische talen vertaald, soms in het Italiaans, Spaans of zelfs Catalaans, maar zelden of nooit in het Engels. De Amerikaanse en de Engelse canon zijn dan ook lang niet zo internationaal als de Nederlandse, Duitse, Deense of Zweedse. Maar laten we onszelf niet te veel op de borst kloppen: zó internationaal zijn we nu ook weer niet. Er worden weinig boeken uit Oost-Europese landen in het Nederlands vertaald, laat staan uit Afrika, Azië of Zuid-Amerika.

1. De allermooiste boeken voor kinderen. Samengesteld door Bregje Boonstra...[et al.]. Amsterdam: De Bijenkorf, [1990].

2. De jeugdboeken top honderd aller tijden. Bewerkt en ingeleid door Joke Linders. Amsterdam: De Bijenkorf, 1988.

[p. 133]

Wie wel eens een internationale conferentie over jeugdliteratuur heeft bezocht, weet dat er geen sprake is van een wereldwijde canon. Het enige gemeenschappelijke referentiekader is de Angelsaksische canon. Voor een publiek uit vijf werelddelen kun je zonder enige uitleg verwijzen naar alle Amerikaanse en Engelse klassieken. Als Nederlander bekleed je in zo'n gezelschap een tweederangs positie, maar met de vertegenwoordigers uit andere West-Europese landen kun je meestal wel de kennis van de belangrijkste titels delen. Deelnemers uit de rest van de wereld zijn in dat opzicht vrijwel volledig geïsoleerd.

Alleen al daarom voorziet een lexicon met informatie over de klassieken van de hele wereld in een grote leemte. En dat is wat Bettina Kümmerling-Meibauer beoogt met haar Klassiker der Kinder- und Jugendliteratur; ein internationales Lexikon. Het boek heeft een reikwijdte die zijn weerga niet kent. In ruim 1200 pagina's geeft het gedetailleerde informatie over 534 boeken uit 65 landen (volgens de auteur is dit een wereldwijde dekking: in landen die niet zijn opgenomen, zou nog geen zelfstandige jeugdliteratuur bestaan).

Op waarde schatten

Dat dit allemaal uit handen komt van één auteur, doet me versteld staan over het werk dat zij verzet heeft. Het roept ook veel vragen op. Natuurlijk berust een naslagwerk van deze omvang op compilatie van kritieken, studies en andere naslagwerken, dat kan niet anders. Maar ook als je dat incalculeert, ontkom je niet aan de vraag hoe één auteur zoiets kan maken. Hoe ter wereld kan één auteur, zelfs met informanten over de hele wereld, vaststellen welke boeken tot de klassieken uit 65 landen behoren? En hoe kan iemand de secundaire literatuur in tientallen talen verwerken?

De tegenhanger van die vraag is hoe één recensent dit lexicon ooit op zijn waarde kan schatten. In het landenoverzicht achterin blijkt hoeveel titels per land worden behandeld (soms meer dan één per auteur). Enkele voorbeelden:

79	Groot-Brittannië
57	Verenigde Staten
42	Rusland
29	Duitsland
24	Frankrijk
16	Zweden
15	Noorwegen
14	Tsjechië
12	Canada
11	Italië

[p. 134]

10	Finland, Ierland, Israël, Japan, Nederland
9	Denemarken
5	België, India
3	Zwitserland
2	Oostenrijk
1	China, Jamaica, Kirgizië, Slowakije, IJsland

Is dit een evenwichtige verdeling? Ik heb geen idee, al frons ik hier en daar mijn wenkbrauwen.

Over het aantal kolommen per auteur en het aantal behandelde titels heb ik soms wel een oordeel.

	Kolommen	Titels
Astrid Lindgren	31	7
Erich Kästner	18	4
Salman Rushdie	7	1
Roald Dahl	5	1
Annie M.G. Schmidt	4	1

Je kunt erover twisten of Astrid Lindgren belangrijker is dan Annie Schmidt, maar ik kan toch zonder chauvinisme zeggen dat deze verhouding nergens op slaat. En is Salman Rushdie, die één kinderboek geschreven heeft - vooruit: een prachtig boek - meer aandacht waard dan Roald Dahl of Annie Schmidt?

Onjuiste informatie

Uit gebrek aan internationale competentie beperk ik me verder tot het beeld van de Belgische en Nederlandse canon. Dit is de lijst van België:

Maurice Carême, [zijn kinderpoëzie]

Ernest Claes, De Witte (1920)

Hendrik Conscience, De leeuw van Vlaanderen (1838)

Constant de Kinder, De wonderlijke lotgevallen van Jan zonder vrees (1910)

Felix Timmermans, Het kindeken Jezus in Vlaanderen (1918)

Zijn dat echt allemaal kinderboeken? En is er na 1920 niets meer geschreven dat een plaats verdient? (Het lexicon loopt tot 1990.)

[p. 135]

En dan nu de lijst van Nederland:

Chris van Abkoude, Pietje Bell of de lotgevallen van een ondeugenden jongen (1914)

Clara Asscher-Pinkhof, Sterrekinderen (1946)

Johann [!] Fabricius, De scheepsjongens van Bontekoe (1924)

Anne Frank, Het Achterhuis (1947)

Nienke van Hichtum, Afke's tiental (1903)

C. Joh. Kieviet, Uit het leven van Dik Trom (1891)

Top Naeff, Schoolidyllen (1900)

Els Pelgrom, Kleine Sofie en Lange Wapper (1984)

An Rutgers, De kinderkaravaan (1949)

Annie M.G. Schmidt, Minoes (1970)

Behalve bij Annie M.G. Schmidt, die ik toch wel vier of vijf titels zou gunnen, wil ik me niet te veel beklagen over gebrek aan aandacht (ik heb te weinig houvast om het belang van de Nederlandse jeugdliteratuur af te wegen tegen de Amerikaanse of de Chinese). Maar de top-tien ziet er toch anders uit? Van Abkoude moet bijvoorbeeld zijn plaats afstaan aan Hieronymus van Alphen, Asscher-Pinkhof aan Paul Biegel of Joke van Leeuwen, Top Naeff aan Guus Kuijer of Wim Hofman, An Rutgers aan Tonke Dragt of Margriet Heymans.

Elk artikel over een Nederlandse auteur bevat voorbeelden van onjuiste informatie, vaak te herleiden tot een verkeerd begrip van het Nederlands of een gebrek aan achtergrondkennis. Zo vertelt Kümmerling-Meibauer dat Clara Asscher-Pinkhof in drie concentratiekampen verbleef: ‘Drentse, Westerbork und Bergen-Belsen’ (kennelijk heeft ze iets gelezen over ‘het Drentse Westerbork’). En Sterrekinderen noemt zij ‘das erste Kinderbuch das die Verfolgung und Vernichtung der Juden authentisch darstellt’. In werkelijkheid verscheen het in 1946 als boek voor volwassenen: pas na de toekenning van de Duitse Jugendbuchpreis in 1962 wordt het incidenteel als kinderboek vermeld. Daarentegen was Afke's tiental volgens haar géén specifiek kinderboek: pas de laatste decennia zou het zo gezien worden ‘und in entsprechenden Editionen verbreitet’. Over C. Joh. Kieviet wordt vermeld dat hij leerde lezen van de kostgangers van zijn moeder en pas op zijn zestiende voor het eerst naar school ging, waarvoor hij uit Hoofddorp helemaal naar Delft trok (in werkelijkheid werd hij daar kwekeling, wat betekent dat hij op zijn minst de lagere school had doorlopen). Dat Annie M.G. Schmidt volgens haar in 1946 redacteur van Het Parool werd in plaats van documentaliste, is tot daaraan toe; maar dat zij in de oorlogsjaren cabaretteksten en kinderversjes aan het illegale Parool geleverd zou hebben, is

[p. 136]

wel erg mal. Verder valt te lezen dat Schmidt al sinds het midden van de jaren dertig regelmatig kindergedichten schreef, die in tijdschriften werden gepubliceerd. En wij maar denken dat ze daar pas na de oorlog mee begon!

Zo kan ik nog wel even doorgaan, maar dit lijkt me genoeg om aan te geven dat de informatie van Kümmerling-Meibauer zacht gezegd niet altijd betrouwbaar is - en dat is toch de eerste eis die je aan zo'n lexicon mag stellen.

Bettina Kümmerling-Meibauer, Klassiker der Kinder- und Jugendliteratur; ein internationales Lexikon. Stuttgart/Weimar: Verlag J.B. Metzler, 1999. Twee delen, 1236 p.

[p. 137]

Richtlijnen voor het aanleveren van kopij

Wie kopij wil aanleveren voor Literatuur zonder leeftijd wordt verzorgd zich aan de volgende richtlijnen te houden:

-	lever uw tekst aan in Word 97 of Wordperfect 6.1.
-	gebruik zo min mogelijk opmaakcodes (marges, paginering, vet, tabs en dergelijke) en zet de functie ‘afbreken’ uit
-	titels van boeken en dergelijke cursiveren
-	voetnoten moeten zonder automatische opmaakcodes in de tekst gezet worden. Plaats in de lopende tekst tussen haakjes het nummer en tik onderaan het artikel de tekst van alle voetnoten
-	geef bij titelbeschrijvingen van boeken achtereenvolgens auteur, titel, aantal bladzijden, plaats van uitgave, uitgever, jaar van uitgave; bij kranten- of tijdschriftartikelen auteur, titel artikel, naam krant/tijdschrift, datum/nummer aflevering, jaar, paginering.
-	achterin elk nummer nemen we van alle medewerkers aan een nummer enkele personalia op. We verzoeken u dan ook uw artikel vergezeld te laten gaan van beknopte persoonlijke informatie. Niet voor publicatie, maar wel belangrijk voor de redactie zijn uw adres, telefoonnummer en (eventueel) e-mailadres.
-	stuur uw bijdrage op een virusvrije diskette in Word 97 of Wordperfect 6.1 plus een uitdraai op papier naar:

Redactiesecretariaat Literatuur zonder leeftijd

Quirin van Os

Postbus 41

3500 AA Utrecht

Alle kopij wordt besproken in de redactievergaderingen, waarna u zo spoedig mogelijk bericht krijgt of en wanneer uw bijdrage geplaatst zal worden. Inhoudelijke wijzigingen vinden plaats in overleg met de auteur. Daarnaast behoudt de (eind)redactie zich ten alle tijde het recht voor om kleine stilistische wijzigingen aan te brengen en het artikel van een (andere) kop, subkop en lead te voorzien.