Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 12

[p. 329]

‘Ik wil wetenschappelijke erkenning voor het vakgebied krijgen’
Interview met hoogleraar Kinder- en jeugdliteratuur Helma van Lierop-Debrauwer
Martijn de Bont & Bea Ros

Ze wil zich niet laten vastprikken op één gedachte, één methode of één hokje. Wat dat betreft kan men de nieuwe hoogleraar Jeugdliteratuur het beste omschrijven als omnivoor. Toch kiest Helma van Lierop ervoor om zich in Leiden vooral met tekstgericht onderzoek bezig te houden. En heeft ze zich één ding heel duidelijk voorgenomen: ‘Ik wil dat literatuurwetenschappers jeugdliteratuur als volwaardig vakgebied gaan zien.’

‘Vraag mij niet om een standpunt of een oordeel

want dat heb ik niet zo 1, 2, 3 paraat

ik zie bij ieder nadeel ook wel weer een voordeel

en zelfs dat is iets wat niet altijd vaststaat’

Ze zingt de regels uit haar hoofd, de nieuwe hoogleraar Kinder- en jeugdliteratuur. Sinds Helma van Lierop weet dat zij de door het Leids Universiteitsfonds ingestelde Annie M.G. Schmidt-leerstoel gaat bekleden, heeft ze er meermalen aan moeten denken. Ze vindt het lied ‘Ja, jij’ van Paul de Leeuw heel herkenbaar: ‘In harde uitspraken doen ben ik niet goed. Ik ben van nature niet geneigd tot sweeping statements. Ik word niet graag ergens op vastgeprikt, ik praat liever ergens over door.’

Die neiging tot de nuance blijkt ook in haar reactie op de kritiek dat deze hoogleraar Jeugdliteratuur wel erg weinig tijd (een aanstelling van driekwart dag per week) en geld (drieduizend gulden per jaar) krijgt. ‘Als je het vergelijkt met andere leerstoelen zijn we onderbedeeld. Voor allerlei vormen van literatuur zijn aan verschillende universiteiten fulltime leerstoelen, voor jeugdliteratuur is er maar eentje in Nederland, en dan ook nog maar driekwart dag en onbezoldigd. Maar tegelijkertijd vind ik dat je niet moet zeuren: dit is beter dan niets en het kan nu alleen nog maar beter worden.’

Omnivoor

Als kind las Helma van Lierop alles wat los en vast zat. Tijdens haar

[p. 330]

studie Nederlands in Nijmegen volgde ze colleges over kinder- en jeugdliteratuur en ontstond een tweede verslaving aan jeugdboeken. Sinds 1985 werkt ze aan de Tilburgse letterenfaculteit en in haar colleges en schrijfactiviteiten spiegelt zich Van Lierops omnivore leesgedrag van vroeger. Wie in de bibliotheek op zoek gaat naar haar publicaties, vindt niet alleen artikelen over uiteenlopende onderwerpen als oorlogsverhalen, meisjesboeken, literatuuronderwijs en leesbevordering, maar ook enkele titels in de reeks Informatie van Uitgeverij de Ruiter. Ook in de promovendi die ze begeleidt, komt haar veelzijdigheid terug: er zijn proefschriften in voorbereiding over de adolescentenroman, over de leesontwikkeling van volwassen lezers van literatuur, en over Miep Diekmann.

Zelf promoveerde ze in 1990 op een empirisch onderzoek naar hoe het literaire klimaat binnen gezinnen invloed heeft op de omgang van kinderen met literaire teksten. ‘Het was een onderzoek met een praktisch tintje en dat sprak aan’, vertelt ze. ‘Men was erg geïnteresseerd, vooral ook omdat ontluikende geletterdheid in de jaren negentig ineens een hot item werd; mijn proefschrift kwam als geroepen.’

In het algemeen is er voor onderzoek over leesonderwijs en leesbevordering veel meer belangstelling dan voor tekstgericht onderzoek naar jeugdboeken. Toch kiest Van Lierop ervoor om zich in Leiden voornamelijk met het laatste bezig te houden. ‘Al sluit ik het andere natuurlijk niet uit en heb ik ook de deskundigheid om leesonderzoek te begeleiden.’

Ze heeft nog een andere reden om zich te richten op tekstgericht onderzoek. ‘Leesonderzoek wordt al erg veel gedaan, daar liggen naar mijn gevoel minder uitdagingen. Er is een theoretisch kader en ik denk dat daar op dit moment weinig ontwikkeling in aan te brengen is. Bij tekstgericht onderzoek naar jeugdboeken zijn nog nieuwe theoretische fundamenten te leggen, dat is dus uitdagender. Waarmee Van Lierop, zo haast ze zich te zeggen, absoluut niet bedoelt dat het een beter is dan het ander. ‘Empirisch onderzoek is net zo belangrijk als literairtheoretisch onderzoek.’

Dubbel gevoel

Soms liggen de empirisch onderzoeker en literaire fijnproever in haarzelf wel eens met elkaar overhoop. Dan betrapt ze zichzelf bijvoorbeeld op het tegenstrijdige gevoel een boek, zeg De wezen van Woesteland, zelf heel mooi te vinden, maar tegelijkertijd te vermoeden dat het bij

[p. 331]

haar kinderen niet in de smaak zal vallen. ‘Ik heb niet de neiging dit soort boeken af te wijzen, omdat kinderen ze niet leuk vinden. Al was het alleen maar omdat ik vind dat je kinderen een gevarieerd boekenmenu moet voorschotelen. Maar dat dubbele gevoel is wel interessant en als hoogleraar wil ik me ook daarmee bezighouden.’

Andersom kun je je als hoogleraar niet alleen met het neusje van de zalm bezighouden. Ook de griezelboeken (‘ik heb ze gelezen, want mijn oudste zoon is gek van Paul van Loon’) rekent Van Lierop tot haar domein. ‘Je moet niet te elitair zijn, want dan sluit je een heleboel dingen

Dubbel gevoel bij De wezen van Woesteland

uit die zeker tot het vakgebied behoren. Daarom benadruk ik steeds dat ook die pedagogische kant belicht moet blijven. Daar waar het nodig is, moet je dat doen, anders ben je heel eenzijdig bezig. In die zin kan ik me ook vinden in de multidisciplinaire benadering die Ria Bauer voorstond.’ Tijdens haar sollicitatiegesprek heeft ze dan ook benadrukt dat ze het evenwicht tussen theorie en praktijk wil bewaren. ‘Enerzijds wil ik dat de studie van de jeugdliteratuur in de wetenschap meer erkend wordt; anderzijds heb ik tegelijk in mijn achterhoofd dat veel studenten later in het onderwijs terecht komen. Daar moet je in je colleges rekening mee houden.’

Nu ziet Van Lierop allerminst als haar taak om studenten voor te bereiden op het vernieuwde literatuuronderwijs in de tweede fase of om allerlei vakdidactiek te verweven in haar colleges. ‘Waar het mij om gaat is dat je studenten laat kennismaken met het aanbod aan jeugdboeken. Daarom heb ik nadrukkelijk bij allebei mijn cursussen in Leiden primaire leeslijsten. Ik vind dat studenten veel te weinig jeugdboeken hebben gelezen. Voor de eerste cursus moeten elf boeken lezen, van Van Alphen tot De Roos en het Zwijn. Een mooi neveneffect zou zijn als ze echt geïnteresseerd raken, als ze bijvoorbeeld ontdekken dat De Roos toch een heel ander soort jeugdboek is dan ze kennen, en dat ze daardoor meer gaan lezen.’ Kennis van de jeugdliteratuur is belangrijk

[p. 332]

voor (aankomende) docenten Nederlands, vindt Van Lierop. ‘Ik wil ze wijzen op de dwarsverbanden, ze de overeenkomsten en verschillen tussen jeugdboeken en boeken voor volwassenen laten zien. In de hoop dat ze dat in hun eigen onderwijspraktijk gebruiken en misschien minder moeite hebben als leerlingen wat langer blijven “hangen” in die jeugdliteratuur. Het mooiste zou zijn als je docenten zou kunnen laten zien dat het geen kwestie is van meer of minder.’

Plaatsbepaling

Al zijn er steeds meer grensoverschrijdingen en grensvervagingen tussen jeugdboeken en boeken voor volwassenen, Van Lierop ziet nog wel steeds verschillen. ‘In de cursus over de adolescentenroman die Henk Peters en ik in Tilburg geven, zijn er wel een aantal naar boven gekomen. Wat mij opvalt, is dat je in jeugdliteratuur over het algemeen genomen een positieve grondtoon vindt. In onderlinge vergelijking bleek dat in jeugdboeken de toon optimistischer is. Daarnaast heb je verschillen op zinsniveau en in constructie. Een boek van Peter Pohl vormde de uitzondering: We hebben We noemen hem Anna vergeleken met De opdracht, van Wessel te Gussinklo en de overeenkomsten waren groter dan de verschillen.’

De precieze plaatsbepaling en het kunnen benoemen van de verschillen, dat ziet Van Lierop als de uitdaging voor haar Leidse onderzoeksprogramma. ‘In mijn inaugurele rede zal ik daar waarschijnlijk op ingaan. Uitspraken over wat jeugdliteratuur is moeten beter gefundeerd worden. Nu blijft het vaak een welles-nietes-spelletje, en dat heeft niets met wetenschap te maken. Kijk bijvoorbeeld naar de discussie over de verschillen. Dan wordt er gezegd: het heeft alleen te maken met externe factoren, op tekstniveau zijn er geen verschillen. Daarom is het proefschrift van Henk over tekstuele verschillen zo belangrijk, dan kun je er eindelijk gefundeerd over praten.’

Van Lierop denkt dat zo'n invulling ook past bij Leiden. ‘Al moet daar nog overleg over gevoerd worden.’ Zelf heeft ze zich in elk geval één ding voorgenomen. ‘Ik zal proberen binnen de wetenschap meer erkenning te krijgen voor jeugdliteratuur als volwaardig wetenschappelijk vakgebied. De erkenning bij het veld is er al in aanzienlijke mate, kijk maar naar de populariteit van het Tilburgse symposium, daar komen elk jaar driehonderd mensen op af. Maar ik wil dat de literatuurwetenschap meer kennis neemt van de jeugdliteratuur.’

Een nieuwe leerstoel helpt daarbij. ‘Als hoogleraar kun je toch iets

[p. 333]

makkelijker dingen bereiken. Zo wil ik graag verkennen wat de mogelijkheden zijn om via NWO een onderzoeksprogramma gerealiseerd te krijgen.’ Om meer erkenning te krijgen is de aanval de beste verdediging, stelt Van Lierop. ‘Het enige wat je kunt doen is goed onderzoek doen, goed onderwijs geven en goede artikelen schrijven. Daar ontbreekt het nog wel eens aan.’

Verder is het goed, aldus Van Lierop, om uit het eigen kringetje te treden. ‘We moeten proberen nieuwe geluiden binnen te krijgen, door ook mensen uit de literatuur voor volwassenen te benaderen en proberen over de streep te trekken.’ Vaak hoort ze dan terug: ‘ik weet niets van jeugdliteratuur’. ‘Dat is heel merkwaardig: wij moeten steeds kennis hebben van literatuur voor volwassenen, en omgekeerd kunnen hoogleraren Moderne Letterkunde zeggen geen verstand van jeugdliteratuur te hebben zonder dat ze zich daarvoor hoeven te schamen. Terwijl als ik zeg dat ik de nieuwste Komrij niet heb gelezen, dan blijf ik toch beslist achter.’

Blijven proberen en volharden, is daarom Van Lierops motto. ‘Er zijn natuurlijk ook nog niet zo gek veel pogingen ondernomen. Incidenteel verschijnt er eens iets in een tijdschrift. Goed, het is moeilijk om daarin te komen, maar of er al heel veel serieuze pogingen zijn gedaan, dat durf ik te betwijfelen.’ Zelf publiceert ze binnenkort een artikel over dubbelpublieksauteurs in Spiegel der Letteren. Ze lacht. ‘Weer een klein doorbraakje.’

Toch is de kloof tussen beide literatuurwetenschappen minder groot dan ze lijkt, denkt Van Lierop. ‘Als je maar een theoretisch kader kiest dat ze kennen, kun je met voorbeelden aankomen die ze niet kennen. Dan valt het toch op zijn plaats en laat je zien dat je “hun” gebied beheerst ook al kies je je voorbeelden uit een andere vorm van literatuur. En als je bovendien kunt laten zien dat een aantal jeugdboeken ook refereert aan de literatuur voor volwassenen, wordt het voor hen nog interessanter. Zo'n boek als Anderland van Paul Biegel, dat heeft Jaap Goedegebuure toch maar besproken.’

Het theoretisch kader en de fundamenten, daar blijft Van Lierop op terugkomen. In dat opzicht is ze wel eens afgunstig op buitenlands onderzoek naar jeugdliteratuur. ‘Kijk naar een Peter Hunt, Maria Nikolajeva, R. McGillis met het door de IRSCL bekroonde boek The nimble reader, Jerry Griswold in Amerika. Dat is onderzoek waar wij in Nederland nog niet aan kunnen tippen. Bij ons wordt maar mondjesmaat het theoretisch kader ontleend aan de literatuurwetenschap, bij hen is dat

[p. 334]

heel gebruikelijk. Wat wij nieuw vinden, bijvoorbeeld om termen als postmodernisme toe te passen op jeugdliteratuur, dat gebeurt daar al heel lang.’ Lachend: ‘Mogelijk dat mijn leerstoel daar verandering in zal brengen.’

De favorieten van Helma van Lierop-Debrauwer

•	Jeugdboek van vroeger Een Zomerzotheid van Cissy van Marxveldt. Daar heb ik vroeger erg veel plezier beleefd en ik moet zeggen: dat boek blijft nog steeds overeind staan.
•	Recent jeugdboek Oei, nu schiet er een gigantisch aantal titels door mijn hoofd. Ik kies voor Vallen van Anne Provoost. Dat heeft een enorme indruk op mij gemaakt. Natuurlijk door de structuur, maar vooral doordat zij heel goed en overtuigend laat zien dat iedereen door andermans denkbeelden meegesleept kan worden. Ik vind het ook een heel mooi voorbeeld van literatuur zonder leeftijd. Ik heb het natuurlijk gelezen als volwassene, maar ik denk dat het ook voor jongeren heel betekenisvol kan zijn: als je ermee geconfronteerd wordt hoe moeilijk het is om je af te zetten tegen je eigen omgeving op de middelbare school, die cultuur van ‘je moet meedoen anders lig je eruit’.
•	Jeugdboekenschrijver Heel moeilijk! Imme Dros vind ik erg goed. Het werk van Toon Tellegen vind ik knap, maar niet alles. Bij hem bekruipt me wel regelmatig een dubbel gevoel. Kinderen zullen het minder kunnen waarderen. Els Pelgrom heeft prachtige boeken geschreven; Wim Hofman ook, maar ook weer niet elk boek; Peter van Gestel is zich heel goed aan het ontwikkelen, maar die heeft ook boeken geschreven als Lieve Claire, dat ik minder kan waarderen. Alice in wonderland vind ik heel mooi, maar ja, iemand als Lewis Carrol kun je niet de beste jeugdboekenschrijver noemen, dan gaat het toch om schrijvers die een oeuvre tot stand brengen. Veel namen dus. Het meestbe-

[p. 335]

	lovende nieuwe talent in de Nederlandse jeugdliteratuur is voor mij Anne Provoost. In Mijn tante is een grindewal is ze zich nog erg aan het ontwikkelen, maar De Roos en het Zwijn en Vallen zijn prachtige boeken.
•	Voorleesboek Zelf vond ik de Robin-verhalen van Sjoerd Kuyper erg leuk om voor te lezen. Leuk is ook Diederik uit het blik van Christine Nöstlinger-misschien een beetje gedateerd, maar wel uitstekend geschikt om allerlei stemmetjes te gebruiken. Algemeen goede voorleesboeken bestaan er niet. Of een boek goed geschikt is om voor te lezen, hangt af van de leeftijd en vooral van de aard van het kind.
•	Serie voor beginnende lezers Series verschillen vaak sterk in kwaliteit. Bij Zwijsen doen ze erg hun best om gerenommeerde schrijvers aan te trekken. In hun series zitten ontzettend aardige boeken. Die helpen kinderen in hun leesontwikkeling, maar hebben ook inhoudelijk veel te bieden. Er zitten echter ook boeken bij die ik minder goed vind.
•	Hoofdfiguur uit de Nederlandse jeugdliteratuur Kikker van Max Velthuijs. Omdat ik hem zo menselijk vindt. Hij voelt wat ieder mens, ieder kind voelt, algemeen herkenbare emoties als verliefdheid en angst.