Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 11

[p. 521]

Een brave biografie over Lewis
Remco Ekkers

Toen C.S. Lewis 19 jaar was, vergeleek hij zichzelf met William Morris en zijn ‘speciale devotie voor de gesel’. Het gaat hier niet om een extreme vorm van vroomheid, maar om flagellantisme, dat wil zeggen geseling als prikkel van de geslachtsdrift. Een van zijn brieven aan zijn vriend Arthur is ondertekend met ‘J. Philom’, een afkorting van philomastix, Grieks voor minnaar van de zweep. Hij las de geselpassages in de Confessions van Rousseau met genoegen en citeert Morris met de uitspraak ‘dat je beter slavinnen kunt hebben dan een vrouw zolang de twijgjes striemen en de zweep knalt’. In hetzelfde jaar vroeg hij in dronken toestand aan zijn medestudenten of hij ze met de zweep mocht geven voor een shilling per slag.

Er is altijd gespeculeerd over de sexuele praktijken van Lewis. Hoe was zijn verhouding met Arthur, zijn vriend voor het leven, van 1914 tot Lewis' dood in 1963? Arthur was volgens Lewis' broer Warren een zeer knappe man met goudblond haar en een rozigromige huidskleur, met dezelfde bewegingen en gebaren als zijn knappe zus, ver-wend en verfijnd, verstoken van zelfbeheersing. Lewis vertrouwde hem zijn masturbatiefantasieën toe.

George Sayer die in 1988 een onlangs vertaalde biografie schreef over zijn bewonderende leermeester C.S. Lewis (Jack mag hij hem noemen), doet zijn best om de negatieve kritiek op de Oxfordse literatuur-historicus, de populaire bekeerling, schrijver van een boek over de hoofse liefde, The Allegory of Love, van beroemde kinderboeken als The Lion, the Witch and the Wardrobe en Prince Caspian en van volkstheologische werken als The Screwtape Letters en Christian Behaviour tegen te spreken.

‘Ik heb de verleiding gevoeld dit duidelijke feit (de aantrekkelijkheid van Arthur, R.E.) te verzwijgen omdat ik weet dat sommige mensen daardoor aan het speculeren zullen gaan over de mogelijkheid dat zij een seksuele band met elkaar hadden’. Hij kan echter niet ontkennen dat zij elkaar erotische fantasieën ‘waaraan zij beiden leden (N.B.)’ toevertrouwden.

[p. 522]

Op het Malvern College had Lewis volgens Sayer ‘grote moeite met het beheersen van zijn erotische en sadistische fantasieën’ en hij klaagde later over de homosexuele praktijken op die school. Maar ook nu weer wordt dit afgezwakt: Jack schijnt in het geheel niet te hebben beseft dat de omgang van de jongens ‘in veel gevallen zuiver platonisch was’.

Hoe was zijn verhouding met Mrs Moore? Zij was de moeder van een vriend die sneuvelde in de Eerste Wereldoorlog. Lewis woonde na de oorlog bij haar en haar dochter, elf jaar lang in verschillende huurhuizen tot zij in 1930 een eigen woning, The Kilns, in de buurt van Oxford, kochten. Hij hield van haar, dat was duidelijk, maar als van een moeder - ze was 26 jaar ouder - of ook als minnares? Sayer gelooft het laatste niet, hoewel hij moet toegeven dat Lewis over haar loog in brieven aan zijn vader. Tot haar dood bleef hij haar trouw.

Hoe was zijn verhouding tot Joy, de Amerikaanse die in 1952 voor hem naar Engeland kwam? Hij trouwde met haar, eerst burgerlijk, later ook voor een dominee in 1957. Sayers probleem is of zij vóór het kerkelijk huwelijk geslachtsgemeenschap hadden. Lewis was toen 59! Moderne lezers mogen dit nogal onnozel vinden, voor Sayer is het een halszaak: de christelijkheid van zijn bewonderende vriend staat op het spel. Lewis wees in theorie sexuele omgang buiten het huwelijk immers af.

Dit alles zegt veel over de biograaf, de man die in 1934 als student Engels naar Oxford kwam, waar Lewis zijn tutor was. Sayer werd hoofddocent Engels aan het Malvern College en schreef de biografie na zijn pensionering. Sayer is geen getalenteerd schrijver. Hij is een brave, schoolmeesterachtige christen die in een tuttige stijl de feiten van Lewis' leven op een rijtje zet, samen met zijn eigen herinneringen aan zijn leermeester en latere vriend. Zo vertelt hij dat de klusjesman, tuinman van The Kilns blij was als hij kwam, omdat de tuinman dan ‘groenten aan mij kwijt kon, maar vooral omdat hij dan over tuinieren kon praten’.

De grootvader van Jack Lewis wordt onder meer zó beschreven: ‘Hij was wel een snob maar had bedroevende tafelmanieren. Hij stond erop dat hij als eerste bediend werd, zelfs als er gasten waren, en hij at snel en gulzig’.

Over The screwtape Letters vertelt hij dat ‘Jack zelf soms slechter

[p. 523]

meende te worden van het schrijven van’ het boek, maar ‘geen lezer (kan) er ooit een gevaar in hebben gezien. Het is een boek dat het denken verheldert, ons het onderscheid tussen goed en kwaad beter doet kennen, ons sterker doet verlangen om deugdzaam te leven en dit door praktische raad ook gemakkelijker maakt. Het is een waarlijk stichtelijk boek’. En over Lewis' grootste succes, de Narnia-verhalen, schrijft hij: ‘Geen wonder dat mijn stiefdochtertje, nadat zij alle Narnia-verhalen gelezen had, bitter huilde en zei: ‘Ik wil niet meer in deze wereld wonen. Ik wil in Narnia bij Aslan wonen. Lieverd, eens zal dat gebeuren’.

De biografie is doortrokken van Sayers levensovertuiging. Masturbatie is een groot probleem voor de jonge Lewis. Hij bad om hulp, maar verloor zijn geloof omdat zijn gebeden niet verhoord werden. ‘Het (geloof) was echter al verzwakt geraakt door gesprekken met Miss Cowie, die onder de bekoring van oosterse godsdiensten schijnt te zijn geweest en misschien theosofe was’. Oei!

Lewis heeft in zijn eigen biografie Surprised by Joy voedsel gegeven aan dit soort oordelen, maar als hij zelf schrijft over zijn mystieke schoonheidservaring, die hij joy noemt en die komt in some central hour, unsought, voegt Sayer daar aan toe: ‘een andere manier van zeggen dat het een ‘genade’ of ‘gave van God is’.

Als Lewis in hetzelfde boek zegt dat de ervaring van het absolute religieuzer is dan veel ervaringen die wel christelijk zijn genoemd, haast Sayer zich er aan toe te voegen: ‘Het kan niets anders zijn geweest dan een gewaarwording van de onmetelijkheid en heerlijkheid van God. Hij was aan het bidden zonder dat hij het wist’.

Grappig en pedant zijn enkele ‘verklaringen’ van de biograaf. Mrs Moore werd door sommige kennissen autocratisch en heerszuchtig genoemd. Sayer noemt dit ‘een bijna onvermijdelijk gevolg van het feit dat zij op jonge leeftijd de leiding moest nemen van een grote huishouding’. (Overigens viel Lewis voor dit soort vrouwen. Hij zocht steeds naar een strenge meesteres).

Andere verklaringen zijn onbegrijpelijk. Lewis voerde een christelijke kruistocht tegen verschillende misvattingen, onder andere dat de christelijke religie ten diepste een zeden leer of waardenstelsel is. Sayer: ‘Tegen deze opvatting bracht Jack in dat de christelijke ethiek verre van uitzonderlijk was, eigenlijk in de meeste religies aangetroffen wordt, en in alle beschavingen door de meeste hoogstaande mensen wordt aanvaard. Hij stelde dat het christendom geen nieuwe moraal is, maar een nieuwe ma-

[p. 524]

nier om volgens de traditionele moraal te leveren’. Punt. Hoezo ‘tegen deze opvatting bracht Jack in...’?

Ook in eenvoudiger zaken is zijn betoog soms onbegrijpelijk. De Amerikaanse Joy was nogal recht uit de bek. Door haar conversatiestijl was zij in de ogen van veel mensen hard en gevoelloos. Haar directheid en hang naar openhartigheid werd niet altijd gewaardeerd. Sayer vervolgt: ‘Zij was in elk geval te schuchter en verlegen om op haar best te zijn bij mensen die zij niet kende’.

Miner grappig zijn de gemakkelijke oordelen, over vrouwen bijvoorbeeld. Lewis hield niet van kletspraatjes, sociale conversatie over dingen als kleding, winkelen, actuele nieuwtjes. ‘Hij vond dit soort onderwerpen even vervelend bij mannen als bij vrouwen, maar bij vrouwen had hij er meer kans op’.

Sayer roemt de literaire smaak van de Oxfordse literatuur-historicus, maar dat spoort niet met Lewis' oordeel over Eliot wiens poëzie hij zo goed als waardeloos vond. William Morris daarentegen bewonderde hij. Zijn landschapsbeschrijvingen zouden zo vaag zijn om de lezer in staat te stellen zelf het landschap te schilderen en de gemaakte, archaïsche stijl van Morris week van het moderne proza ‘consequent af in de richting van eenvoud’. (?) John Donne krijgt van Lewis de plaats van een minor poet.

Lewis stond bekend als een conservatieve anti-modernist, die niets moest hebben van het vrije vers, de psychologie van Freud of de neiging tot introspectie. Het inzicht dat er geen absolute waarden zijn en dat we slechts subjectieve en betrekkelijke kennis kunnen verwerven was hem een gruwel. Sayer is het er van harte mee eens.

Wat leren we uit deze biografie over de Narnia-verhalen? Niets dat we al niet wisten, of het moest zijn dat in het huis dat Lewis' vader liet bouwen interessante diepe kasten zaten en dat de geëvacueerde kinderen die in The Kilns logeerden hem inspireerden. Een van hen was geïnteresseerd in een oude kleerkast. Zij vroeg of er ook iets achter was. Lewis herinnerde zich een verhaal van Nesbit, waarin een kleerkast in een logeerkamer toegang geeft tot een toverwereld. Overigens lijkt mij die kast een zogenaamd topos, een regelmatig terugkerend motief in de literatuur.

Dat Lewis met zijn Narnia-verhalen geen christelijke boeken wilde

[p. 525]

schrijven, maar gewoon proza dat kinderen mooi en spannen vinden en dat zij later, als ze kennis kregen van het christendom, zouden herkennen - dat wisten we al.

Of een andere biograaf meer boven water krijft over de ‘geheimen’ van Lewis weet is niet. De oorspronkelijke stukken van de verzameling familiepapieren, The Lewis Papers, zijn vernietigd. Veel brieven van Lewis, bijvoorbeeld uit zijn correspondentie met Arthur, zijn verdwenen. Wel denk ik te mogen verwachten dat een onafhankelijke en goed schrijvende literator een boeiender en vooral scherper beeld kan geven van deze advocaat van het conservatieve christendom.

[George Sayer: C.S. Lewis, biografie. Kampen: Kok Voorhoeve, 1996. 327 pp.]