Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 11

[p. 261]

Zon en Maan^1.
Kees Fens

Wat is het kortste gedicht in de Nederlandse taal? Je kent het allemaal (hier rijm ik, maar ik maak geen gedicht; het rijm is hier toeval). Luister: ‘Heerlijk Helder Heineken’. Je kent het allemaal, want je onthoudt het makkelijk: het loopt mooi: heerlijk helder heineken, en alle drie woorden beginnen met dezelfde letter: de ‘H’. Dan doen dichters wel meer. De woorden gaan bij elkaar horen. ‘Helder’, dat doet aan licht denken. Een glas bier in de zon. Zon maakt gelukkig. Bijna iedereen wil op vakantie naar de zon. Er zijn veel mensen die dorst krijgen van dat zinnetje ‘Heerlijk Helder Heineken’. Dorst krijgen van taal. Dat is heel mooi. Je kunt ook lachen om taal. Maar je kunt er ook bang van worden. Toen ik vier jaar was, was ik heel bang van dit gedicht:

Hoe heet keizer Karels hond?
Ik leg u het woord al in de mond.
Hoe heet keizer Karels hond.

Misschien was ik wel bang van honden, maar ik was vooral bang van dat woordje ‘hoe’. Een donker woord, een schrikwoord. Een beetje een nachtwoord. Nacht en angst, die horen bij elkaar. ‘Het was een nacht; “hoei” raasde de wind om het huis.’ Dat zinnetje herinner ik mij van heel lang geleden uit een kinderboek. Het maakt me nog een beetje bang.

Waarom zijn we nog altijd bang voor nacht en donker, al is er straatverlichting en kunnen we overal in huis licht maken? De nacht is stil. Heel veel dichters hebben over de stilte van de nacht geschreven. Waar stilte is wordt een enkel geluid geheimzinnig of misschien wel angstaanjagend. Als het donker is, zien wij van alles dat er vaak niet is. De nacht is er voor het onverwachte. Spoken opereren in de nacht. De nacht is het rijk van de droom, en nachtgedaanten zijn vaak droombeelden. Is het volgende vers van Hendrik de Vries echt

1. Deze lezing hield Kees Fens voor kinderen die deelnamen aan een gedichtenwedstrijd.

[p. 262]

gebeurd? Het is in elk geval angstwekkend:

We waren alleen in huis
We hoorden op 't venster kloppen.
We gingen ons gauw verstoppen
In 't bed en achter 't fornuis.
De deur werd opengebroken.
Een man en een vrouw kwamen binnen.
Waren dat mensen of spoken?
Ze zochten in alle kasten.

Nacht en zwart. Dat is ook de dood. Het is niet zo gek dat men vroeger geloofde dat de nacht van de duivel was, dat spook van het kwaad. Kwaad en zonde en zonde is zwart. Het allermooiste Nederlandse gedicht over nacht, zwart en dood dat ik ken, is van een van de grootste Nederlandse dichters Herman Gorter. Het gaat over een vrouw die zich in de nacht tussen de bomen in een meer verdrinkt. Het is een lang gedicht; het begint met deze regels:

In de zwarte nacht is een mensch aangetreden
de zwarte nachtwolken vlogen,
de zwarte loofstammen bogen,
de wind ging zwaar in zwarte rouwkleden.

De laatste regel is de mooiste. Alleen een dichter kan de wind zwaar laten gaan in zwarte kleding. Een zwarte wind. Denk even na en je ziet die wind.

We hebben één geluk: de aanwezigheid van de maan. En die kan zo mooi schijnen, dat de nacht bijna als de dag wordt. Er is over de maan meer gedicht dan over de zon. De zon is een heerser, de maan een gezel. Hij loopt zelfs met ons mee. Luister maar weer naar Hendrik de Vries:

Lief en vriendelijk toch van zon en maan,
Overal met ons mee te gaan,
En dat bij deze winterkou;

Heel die lange lange stille laan
En zooveel sterren er achteraan!
Wij blijven staan - zij blijven staan.

[p. 263]

 

Daar vallen vlinders, wit en blauw.

 

Waar komen die vandaan?

En wat is het teken van de gelukkigste avond van het jaar? De maan die door de bomen schijnt. ‘Zie’ zingen we. Kijk, het is niet helemaal donker. En wij zijn niet bang. De maan schijnt en de wereld is dan het mooist, hij krijgt een soort kunstverlichting. Remco Ekkers, die veel voor kinderen schreef, maakte het gedicht ‘Landschap bij nacht’. Luister, de nacht valt gelukkig mee:

Bijna zonder bomen
lichte donkerte.
de halve maan
boven boerderijen
af en toe lampen
duisternis.
Nevel boven de grond.
Heel zachte geluiden
Tot aan de horizon.

Een andere dichter heeft het nog mooier gezegd. Hij heet Paul van Ostaijen en hij was een zeer groot dichter. Aan hem het laatste woord:

Er moeten witte hoeven achter de zoom staan
van de blauwe velden langs de maan
's avonds hoort gij aan de verre steenwegen
paardehoeven
dan hoort gij alles stille waan
van verre maanfonteinen zijpelt plots water
- gij hoort plots het zijpelen
van avondlik water -
de paarden drinken haastig
en hinniken
dan hoort men weer hun draven stalwaarts