Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 8

[p. 93]

Jenny Smelik / Ibby prijs voor Anton van der Kolk
Het juryrapport

De Jenny Smelik/Ibby prijs, genoemd naar de in 1980 overleden kinderboeken schrijfster, is vanaf 1982 jaarlijks toegekend aan een auteur en/of illustrator en/of initiator van jeugdliterair werk, dat een bijdrage levert aan de tot standkoming van beter begrip voor mensen uit ‘minderheidsgroepen’ in het bijzonder allochtonen. Bij voorkeur wordt de prijs toegekend aan oorspronkelijk Nederlands werk. Sinds 1993 is de prijs driejaarlijks waardoor de concurrentie tussen de inzenders groter wordt en is het prijzenbedrag verhoogd tot 8.000 gulden.

De jury bestaande uit Annemarie van Haeringen, Miep Diekmann, Casper Markesteijn, Max Velthuys en Lieneke Aangenendt bekeek dit jaar ongeveer 35 titels. Ook nu weer waren er relatief veel verhalen, spelend in een arm/derde wereld land, waarbij de politieke situatie en de gevolgen daarvan de basis van het plot vormen. De realistische uitwerking van een dergelijk plot levert niet automatisch meer begrip op bij de Nederlandse jeugd voor de allochtone buurt- en klasgenootjes.

Het verheugt de jury dat dit keer meer dan één boek laat zien dat het wel kan. Het debuut van Tineke Hendriks, Het huis met het blauwe dak, uitgegeven bij Sjaloom, heeft lang op het lijstje van mogelijke prijswinnaars gestaan. Ook bijzonder was de gedichtenbundel Het geluid van vrede geschreven door Theo Olthuis en uitgegeven door Ploegsma. De jury heeft uiteindelijk gekozen voor het debuut van Anton van der Kolk Een pelikaan op straat, in 1992 uitgegeven bij Van Goor, met tekeningen van Camila Fialkowski.

Marita is net zes en nog nooit van het Herteneiland, een klein eiland in Costa Rica, af geweest. Nu gaat ze op reis, eerst naar tante Rosa in de stad en daarna naar Nederland, waar ze bij Erik de vriend van haar moeder Angela, gaat wonen.

[p. 94]

In een kleine vijftig hoofdstukjes vertelt Van der Kolk over de cultuurschok van Marita. Na het afscheid van Oma, haar vriendje Tony en een groot feest vertrekken moeder en dochter naar de stad. Marita ziet auto's, reist in een bus, ziet water uit een kraan komen en koopt kleren die ze aan moet, al is het nog zo warm. Vliegen naar Holland, het vreemde huis van Erik, een eigen kamertje, waar ze voorlopig nog niet wil slapen, tanden poetsen, een meteropnemer, die binnendringt, een nieuw vriendinnetje. Maar ook ruzie over de kat in huis, Erik die de krant wil lezen en niet altijd voor haar beschikbaar is en de taalproblemen, die vooral Marita's moeder ondervindt.

In de loop van het verhaal gaan Marita en haar moeder zich steeds meer thuisvoelen in Holland. Marita begint Erik als haar pappa te accepteren. Cruciaal is het hoofdstukje ‘Mijn huis’. Hierin doorbreekt Angela de overheersende opvatting in Nederland en die van Erik in het bijzonder, dat onze smaak ook haar smaak dient te zijn. Samen met Marita kleedt ze het huis aan, met spulletjes die Erik eigenlijk had willen weggooien. Ze arrangeren het oude tot een nieuw patroon dat bij hun past. Zo wijst deze verhuizing binnenshuis op Angela's en Marita's innerlijke groei naar een ander bestaan, maar dan wel met zelf gekozen kenmerken. Zo wordt ‘het’ huis ‘hun’ huis.

Ook het weglopen van Marita binnen het verhaal heeft hier een andere betekenis dan in de meeste kinderboeken. Marita treedt helemaal alleen buiten de veiligheid van het eigen huis; voor een eilandkind is dat een grote overgang.

De auteur heeft zich verrassend goed ingeleefd in de leefwereld van Marita. Hij is er in geslaagd om de verschillende leefgewoontes aan de hand van alledaagse gebeurtenissen over te brengen. Juist deze gewone voorvallen, waarover je nooit iets hoort, staan centraal in dit boek en geven een bij veel Nederlanders onbekend beeld van de moeilijkheden van immigranten, zonder dat die daardoor als ‘probleemgevallen’ of ‘zielig’ worden geëtaleerd.

Een aantal scènes zijn heel subtiel beschreven, zodat het gebodene niet te zwaar wordt voor jonge lezers, zoals b.v. de Schipholscène, waar de paspoortcontrole tot onduidelijkheid en spanning leidt. De luchtige, vrolijke, met veel humor doorspekte schrijfstijl maakt dit boek heel toegankelijk voor een grote groep lezers.

[p. 95]

De tekeningen zijn verschillend van kwaliteit, waarbij het vooral jammer is dat de gezichten van de volwassenen niet altijd fijntjes getekend zijn.

De jury is van mening dat Anton van der Kolk met zijn boek Een pelikaan op straat de doelstelling van de Jenny Smelik/Ibby prijs waarmaakt. Zij feliciteert hem en hoopt dat dit boek zijn weg zal vinden via jeugdbibliotheken, scholen, ouders en grootouders naar lezende en voor te lezen kinderen.

[p. 96-97]

Illustratie van Andrea van der Kolk

[p. 98]

Dankwoord van Anton van der Kolk

Er is iets raars aan de hand met de termen aanpassing en aanpassingsproblemen.

Als een boek gaat over landverhuizers, zoals mijn boek Een pelikaan op straat, vallen vrijwel onmiddellijk een aantal termen, die kennelijk onlosmakelijk aan dergelijke boeken verbonden zijn. ‘Aanpassingsproblemen’ is daar één van. Een landverhuizer heeft aanpassingsproblemen. Hij of zij komt meestal in een ander taalgebied, krijgt te maken met andere gewoonten en gebruiken. Hij is een vreemde eend in de bijt. Tot zover is er niets bijzonders aan de hand.

Aanpassingsproblemen zijn echter niet het ‘exclusieve recht’ van landverhuizers.

Het leven is naar mijn idee één groot aanpassingsprobleem. Niemand wordt aangepast geboren, en dat is maar goed ook.

Gaat in feite niet alle literatuur, zowel kinder- als volwassenenliteratuur, over aanpassingsproblemen?

Boeken beschrijven mensen in hun strijd om overeind te blijven in het leven of daaraan ten onder gaan. Of het nu gaat over een kind dat naar een andere school gaat, een nieuw broertje of zusje krijgt, of over hoe je overleeft in een oorlog. Het leven wordt in alle gevallen ingrijpend gewijzigd en je zult je op een of andere manier aan de nieuwe omstandigheden moeten aanpassen.

Des te verwonderlijker is het dat we één bepaalde bevolkingsgroep eruit lichten en daaraan allerlei eisen gaan stellen op het gebied van aanpassing. Landverhuizers moeten zich aanpassen. Maar de eisen zijn vaak zo vergaand dat alle verhoudingen zoek zijn. Waarom zouden juist Marokkaanse of Turkse inwoners niet hun eigen wijken mogen hebben en de bewoners van villawijken of Staphorstenaren wel. Het is niet erg netjes om anderen voor te schrijven hoe zij moeten leven.

Aanpassing! Doen wij Europeanen dat beter? Wij hebben het in elk geval heel anders aangepakt. Toen wij de oceaan overstaken om ons in Amerika of in Australië of in Azië te vestigen, onderwierpen we de daar levende bevolking, die zich vervolgens aan ons moest aanpassen. Dat is nog 's een mooie omkering van een aanpassingsproces. Hebben wij in Zuid-Amerika de dracht en de taal van de Zulu- of Xhosa bevolking overgenomen? Nee, we richtten het land in naar Nederlands model en sloten de zwarte bevolking vervolgens buiten.

Dat waren andere tijden, wordt dan vaak opgemerkt. Maar dat is

[p. 99]

natuurlijk niet waar. Dezelfde mechanismen werken nog volop.

Ook op kleinere schaal blijken Nederlanders zich slecht te kunnen aanpassen in het buitenland. Of het nu gaat om de Nederlanders in Canada, Australië, Frankrijk of Spanje of om toeristen die in Benidorm bloemkool met worst verlangen, dat ook nog in vlekkeloos Nederlands op de menukaart moet staan.

Nederlanders zijn door de eeuwen heen slechte aanpassers gebleken. En dan nog, of misschien juist daardoor, zijn we hoogst verontwaardigd als islamieten in Nederland een islamitische school willen stichten.

Maar er zijn ook hoopvolle ontwikkelingen.

Toen ik vijftien jaar geleden op zoek was naar een woning kwam ik voor het eerst in de Utrechtse wijk Lombok, waar een huisje te koop stond dat net binnen mijn financiële mogelijkheden viel. Terwijl ik de benedenwoning van de buitenkant bekeek, stapte een vrouw uit een tegenover liggend huis naar me toe en vroeg: Gaat u hier wonen?

Waarschijnlijk wel, zei ik.

Gelukkig, zei de vrouw opgelucht.

Ik keek haar verbaasd aan. Waarom was de vrouw zo blij met mijn komst? Ze kende me niet, ik kende haar niet. Ze was rond de vijftig en kon qua gezelligheid toch geen al te hoge verwachtingen van mij hebben.

Vervolgens zei ze: De wijk verloedert zo.

Toen begreep ik iets meer van haar opluchting. In de straat woonden veel mensen van Turkse en Marokkaanse komaf. Alleen al het feit dat ik Nederlander was zou kennelijk garant staan voor een terugdringing van de verloedering.

Ik kocht de benedenwoning en tot mijn grote teleurstelling verhuisde mijn overbuurvrouw enkele maanden later toch. Mijn komst was blijkbaar niet voldoende om de verloedering tegen te gaan.

Begrijp me goed, ik veroordeel deze vrouw allerminst. Ze kon zich niet aanpassen aan een straat die de jaren daarvoor aanzienlijk was veranderd. Ze had onoverkomelijke aanpassingsproblemen en vertrok.

Toen ik in Lombok ging wonen, verschenen er grote artikelen in de landelijke dagbladen waarin etnische onlusten werden voorspeld. Inmiddels wordt Lombok algemeen erkend als een wijk die als voorbeeld kan dienen voor hoe mensen van verschillende etnische pluimage in een zekere harmonie kunnen samenleven. Waar de culturele diversiteit door een meerderheid van de bevolking als de

[p. 100]

charme van de wijk wordt gezien. Ik denk dat er aan die diversiteit veel aardige kanten zitten.

Tot slot wil ik iedereen bedanken die eraan heeft bijgedragen dat ik deze mooie prijs heb gewonnen. Ik dank mijn familie en vrienden zowel in Nederland als in Costa Rica voor hun steun. Ik wil uitgeverij Van Goor bedanken, met name Henny Bodenkamp en Gerrie Lindenburg voor hun begeleiding, Camila Fialkowski voor de fraaie tekeningen, de jury omdat ze mijn boek heeft bekroond, de ambassadrice van Costa Rica, de Nederlandse sectie van IBBY, maar vooral mijn dochters Andrea en Karina en mijn vrouw Yorleni. Yorleni, cuando te encontre mi vida empezo otra vez, con mas calor, mas amor y mas alegria. Te quiero mucho.