Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 7

[p. 133]

Column van een lid van de redactieraad.
Televisiekijken is geen substituut voor lezen. De samenhang tussen medium en keuzegedrag.
Hugo Verdaasdonk

Van oudsher is er veel ‘leesbevordering’ (promotie) ondernomen voor kinder- en jeugdliteratuur. Auteurs, vertalers, uitgevers en boekhandelaren, maar vooral het bibliotheekwerk en het onderwijs hebben langdurige inspanningen geleverd om kinderen tot grage lezers te maken. De laatste tijd lijkt de rol van het onderwijs op interessante wijze te zijn veranderd. Kinder- en jeugdliteratuur fungeert steeds meer als leesmateriaal in de klas. Educatieve uitgevers laten boeken voor het (lees)onderwijs vaak door literaire auteurs schrijven. Men mag aannemen dat leesmateriaal dat minder sterk op didactische oogmerken is gericht, kinderen sterker motiveert om soortgelijk materiaal ook buiten school ter hand te nemen. De promotie van kinder- en jeugdliteratuur heeft ook een sterke impuls gekregen doordat dag- en weekbladen meer plaats zijn gaan inruimen voor besprekingen van nieuwe boeken. Neerlandici treden vaak als recensent op.

Het is bekend dat de uitleningen van kinder- en jeugdboeken een substantieel gedeelte vormen van de totale uitleencijfers in de openbare bibliotheken. In 1991 en 1992 maakte het bedrag dat consumenten aan kinder- en jeugdboeken 6 procent uit van het totale bedrag dat zij aan boeken uitgaven. Met de belangstelling voor kinder- en jeugdboeken is het niet slecht gesteld. Ook de aandacht voor literaire boeken, thrillers, streekromans, Bouquetboeken, typische ‘vrijetijdvullers’, is aanzienlijk.

[p. 134]

Zoals bekend, maken veel mensen zich zorgen over de plaats van het lezen in het repertoire vrijetijdsactiviteiten. De tijd die de Nederlander per week aan lezen besteedt loopt terug. Bij jonge mensen is de ratio tussen lees- en kijktijd in het voordeel van het kijken. Juist bij de jonge generatie die met televisie opgroeit heeft dit medium al een vaste plaats in de besteding van de vrije tijd, nog voordat het lezen wordt geleerd. Tom van der Voort spreekt van een ‘voorsprong’ van de televisie op het boek, die het boek niet altijd weet in de halen.

Is deze ontwikkeling een probleem? Is er sprake van cultuurverval? Gaan mensen meer tijd steken in het gebruik van een medium dat eenzijdiger of beperkter cognitieve capaciteiten vergt dan boeken?

Ik vind deze vragen te voorbarig en te vergaand.

Gegevens over lezen hebben altijd betrekking op het lezen als vrijetijdsbesteding. Mij is geen onderzoek bekend dat deze gegevens in verband brengt met het lezen in werktijd (studie en beroep). Gezien de gestegen scholingsgraad van Nederlanders, mag verondersteld worden dat de werktijd die besteed wordt aan lezen bepaald niet gering in omvang zal zijn.

De vraag of het televisiekijken een substituut voor het lezen wordt (of is geworden) roept grote misverstanden op. De vraag lijkt mij onjuist gesteld. Ik zal dat toelichten.

Boeken zijn een hoogst gedifferentieerd produkt. Ieder boek is ‘uniek’, hoort men wel zeggen. Ten opzichte van deze graad van differentiatie is die van televisieprogramma's veel geringer. Er zijn veel minder soorten televisieprogramma's dan er boeksoorten zijn. De stelling dat ieder televisieprogramma ‘uniek’ is, heb ik nog nooit gehoord.

Het lenen van een boek is een andere handeling dan het kopen

[p. 135]

van een boek, zeggen Toin Duijx e.a. Het aanbod in de boekhandel en de openbare bibliotheek leidt vaak tot verschillend keuzegedrag. In de bibliotheek is het gemakkelijk een vervangend (fictie)boek te vinden, wanneer het fictieboek dat men graag zou willen lezen niet beschikbaar is. Er kunnen redelijk veel substitutieve keuzes gemaakt worden. In de boekhandel doet de noodzaak tot dergelijke keuzes zich veel minder vaak voor. Wanneer een boek dat men wil aanschaffen niet voorradig is, bestelt men het of men gaat naar een andere boekhandel.

Niet alleen de aanbieders (boekhandel en openbare bibliotheek) maar ook het medium lijkt tot specifiek keuzegedrag aanleiding te geven.

Het aanbod aan televisieprogramma's is wat betreft de aantallen soorten die het omvat zeer veel beperkter dan het boekenaanbod. Ik veronderstel dat televisieprogramma's die tot één bepaalde soort behoren (zeg, quiz, natuurfilm) als onderling sterk overeenkomstig worden waargenomen. Consumenten hebben natuurlijk hun voorkeuren; zij zullen echter geen zeer diepgaande verschillen zien (in aard, kwaliteit en aantrekkelijkheid) tussen de ene of de andere quiz, de ene of de andere natuurfilm. Televisiekijkers met een voorkeur voor een bepaald soort programma's zullen graag ‘meer van hetzelfde’ willen zien. Filmnetten, sportnetten, nieuwsnetten komen aan deze behoefte tegemoet: men kan daar, soms vierentwintig uur achtereen, één soort programma's bekijken.

Het boekenaanbod is sterk gedifferentieerd. Er bestaan tientallen, zo geen honderden soorten, boeken. Maar kopers en leners zien uiterst scherpe verschillen naar aard, kwaliteit en aantrekkelijkheid tussen individuele boeken, zelfs als deze tot dezelfde categorie behoren.

Binnen elke boeksoort concentreert de belangstelling van kopers en leners zich op werk van een heel klein aantal auteurs en, binnen het werk van deze auteurs, weer op een heel klein aantal titels. Toptienen, bekroningen, interviews, boekenprogramma's op televisie

[p. 136]

brengen een uiterst klein gedeelte van het boekenaanbod onder de aandacht van de consument.

De keuzes binnen het boekenaanbod (zelfs binnen één boeksoort) zijn uiterst scheef verdeeld. De keuzes binnen het televisieaanbod zijn veel evenwichtiger (‘normaler’) verdeeld over de individuele programma's.

Wie televisie kijkt zal vaak ‘meer van hetzelfde’ kiezen. Het medium maakt dat gemakkelijk. Er is een zeer beperkt aantal soorten programma's waaruit men kan kiezen. Naarmate men meer (van hetzelfde) kiest, vergt dat natuurlijk een groter tijdsbeslag.

Het lijkt mij niet juist om, zelfs in die gevallen waarin leestijd ingeruild wordt tegen kijktijd, te zeggen dat televisie een substituut voor het lezen is geworden. (De stelling dat er over wordt gegaan van een ‘moeilijk’ naar een ‘eenvoudig’ medium, vind ik zuiver normatief bepaald en niet aan te tonen.)

De ‘substitutiethese’ suggereert dat televisiekijken de functie van het lezen overneemt of verdringt. Deze suggestie is niet op haar juistheid te beoordelen, omdat niet duidelijk is wat de functies zijn van lezen en van televisiekijken.

Lezen is een flexibeler activiteit dan televisiekijken. Hiermee bedoel ik dat hoeveel men tijdens een uur lezen consumeert sterk afhangt van het leestempo. In principe is het mogelijk dat bij een gereduceerde leestijd evenveel boeken worden verwerkt als vroeger, toen het budget aan leestijd nog ruimer was. Het zien van een bioscoopfilm kost ‘vlugge’ of ‘langzame’ kijkers altijd negentig minuten.

De opvatting dat het televisiekijken een substituut wordt voor het lezen van boeken, gaat voorbij aan het verschil in flexibiliteit tussen lezen en televisiekijken. Heeft de reductie van de leestijd tot gevolg dat er aanzienlijk minder bladzijden worden gelezen? Treedt er een

[p. 137]

verschuiving op in het soort boeken dat binnen de teruggelopen leestijd ter hand wordt genomen? Aan welk type televisieprogramma's komt de stijging van de kijktijd vooral ten goede? Of de, in mijn ogen te ongenuanceerde, substitutiethese enige grond heeft, is mede afhankelijk van het antwoord op deze vragen. Ik ken geen onderzoek dat hierover uitsluitsel geeft.

Evenmin houdt de substitutiethese rekening met het specifieke keuzegedrag dat jegens boeken wordt gevolgd. Zoals gezegd, valt op de boekenmarkt vrijwel alle aandacht op een minimaal gedeelte van het aanbod. De consument wordt aangemoedigd zeer selectief te zijn en ‘nooit iets van hetzelfde’ te kiezen. Daardoor is het boek een produkt dat, wat betreft de mate van aandacht en tijd die het nodig lijkt te hebben, sterk vatbaar is voor reductie. Binnen het overvolle pakket aan mogelijkheden om de vrije tijd te besteden, staat het boek dan gauw onder druk - en niet alleen van televisiekijken, maar ook van de beoefening van sport of van hobby's. Of de consument vindt dat hij of zij zichzelf tekort doet door leestijd terug te brengen, hangt af van de mate waarin hij of zij bereid is zijn keuzegedrag ten aanzien van boeken te veranderen.

Verwijzingen:

Het percentuele aandeel de besteding aan kinder- en jeugdboeken op de boekenaankopen van individuele consumenten in de jaren 1991 en 1992 is te vinden in: Gids voor de informatiesector 1992 (Den Haag: NBLC). De verwijzing naar Tom van der Voort betreft diens bijdrage ‘Televisie substituut van het lezen?’, in: Kees van Rees en Ludo Verhoeven (red.): De geletterde samenleving, Delft: Eburon, 1993, pp. 117. De verwijzing naar Duijx e.a. betreft: Toin Duijx, Kees van Rees en Hugo Verdaasdonk: ‘Kopers en leners vergeleken’, in hetzelfde boek (p. 125).