Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 6

[p. 48]

Het jeugdtijdschrift; twee eeuwen jeugdcultuur en opvoeding
Marjoke Rietveld-van Wingerden

De eerste tijdschriften voor de jeugd verschenen in de achttiende eeuw. Tot aan de Tweede Wereldoorlog zijn er meer dan 250 tijdschriften voor de jeugd in de leeftijd van 5-18 jaar verschenen. Dit aantal kan verdubbeld worden als de talrijke organen van jeugdverenigingen, -clubs en jeugdafdelingen van organisaties meegerekend zouden worden.

Onder een tijdschrift verstaan we gedrukte werken met een gevarieerde inhoud, die op van te voren vastgestelde tijden verschijnen, in een vast aantal afleveringen per jaar, waarbij het abonneebestand en het abonnementsgeld voor een jaar vaststaat; in vele gevallen was een tijdschrift ook los verkrijgbaar. Afhankelijk van de periode waarin een tijdschrift verscheen zou deze definitie aangescherpt of afgezwakt moeten worden; de condities voor tijdschriften veranderden nogal in de loop van de tijd onder invloed van maatschappelijke ontwikkelingen.

We zullen achtereenvolgens aandacht besteden aan de allereerste jeugdtijdschriften, inhoud van jeugdtijdschriften, sociaaleconomische factoren die van invloed waren op de ontwikkeling van het jeugdtijdschrift en de verzuiling.

Eerste jeugdtijdschriften

In 1751 kwam de bekende Londense uitgever Newbery met een tijdschrift voor de jeugd, dat hij samen met zijn stiefzoon Thomas Carnan samenstelde, namelijk The Lilliputian Magazine. Het was de bedoeling dat dit tijdschrift een maandblad zou zijn, maar het verscheen met langere tussenpozen dan een maand. De

[p. 49]

hele onderneming mislukte vrij snel, al na het derde nummer moest de uitgave worden gestaakt.

Newbery staat te boek als een uitgever die de opvattingen van John Locke met betrekking tot het spelende leren in praktijk bracht. Het tijdschrift bood een ideale gelegenheid om de opvattingen van de Verlichting in praktijk te brengen. Door afwisseling en vertellingen zouden kinderen op een speelse manier leerstof in zich op nemen en het aanbieden van de lees-leerstof in kleine hoeveelheden en met tussenpozen werd door de periodiciteit van een tijdschrift gewaarborgd.

Het voorbeeld van Newbery werd al snel gevolgd door Mme Jeanne Marie Leprince de Beaumont. Deze dame was gouvernante in Londen, nadat ze in 1745 Frankrijk ontvluchtte vanwege een kortdurende en teleurstellende huwelijksrelatie. In het voorjaar van 1756 kwam bij J. Haberkorn te Londen het eerste deel uit van haar Magasin des Enfants. In het voorwoord van dit eerste deel waarschuwde de schrijfster de lezers ervoor dat de volgende delen niet zouden verschijnen voordat er 100 intekenaars zouden zijn. Ze kwamen er en staan vermeld aan het einde van het vierde (en laatste) deel. De invloed van deze periodiek is onmiskenbaar groot geweest; in vele talen werd het Magasin des Enfants overgezet. Hetzelfde geldt voor het Magasin des Demoiselles en Magasin des Adolecsents voor de oudere jeugd die door de auteur als vervolgen werden beschouwd op het Magasin des Enfants. Vertaald, herdrukt en soms ook nog bewerkt werden deze uitgaven meestal als boek op de markt gebracht.

Het opmerkelijke van het Magasin des Enfants is dat het, behalve dialogen van de gouvernante met haar pupillen en bijbelverhalen, nogal wat sprookjesachtige vertellingen bevatte, zoals ‘La Belle et la beter’, ‘Le Prince Chéri’ en ‘Le Prince Charmant’. Eigenlijk pasten deze verhalen niet meer in het Verlichtingstijdperk. Door tijdgenoten werd deze periodiek lang niet altijd gunstig onthaald, juist vanwege de feeën die erin voorkwamen. In een bewerking van de Nederlandstalige uitgave van 1758, die in 1819 verscheen van de hand van Mevrouw A.B. van Meerten-Schilperoort, werden dan ook alle sprookjesachtige vertellingen vakkundig geëlimineerd en vervangen door dialogen over de natuur.

[p. 50]

[p. 51]

Ten onrechte wordt het Magasin des Enfants vaak omschreven als saai vanwege de vele (moraliserende) dialogen; vermoedelijk is men dan te veel afgegaan op de uitgave van 1819 die in 1840 nog eens in een herdruk verscheen.

Een ander trendsettend tijdschrift was Der Kinderfreund (1775-1782) van de hand van C.F. Weisse, door wie H. van Alphen zich heeft laten inspireren. Ook dit tijdschrift werd veelvuldig vertaald en bewerkt. In Nederland kwam de uitgever C.F. Bohn te Haarlem met een vertaling van dit tijdschrift met als titel Vriend der Kinderen (1779-1783). Het tijdschrift werd grif verkocht, nog tijdens de verkoop van de eerste druk, werd al met de tweede druk aangevangen; in 1791-1793 kwam er nog een derde druk van. In dit tijdschrift vormden dialogen ook een belangrijk bestanddeel; Weisse koos echter een andere formule dan bijvoorbeeld mevr. Leprince de Beaumont door een gezinssituatie centraal te stellen. Vier kinderen en vier (volwassen) huisvrienden vormden de hoofdpersonen tesamen met de vader, die zich profileerde als de belangrijkste opvoeder van de kinderen en die zich dan ook als ‘mentor’ aan de lezers voorstelde.

Het eerste oorspronkelijk Nederlands tijdschrift zal het Weekelijks Nieuwspapier voor Kinderen (1781) zijn geweest; er is helaas weinig meer te achterhalen dan de titel!

Van het Weekblad voor Neêrlands Jongelingsschap (1783-1786) is meer bekend. Redacteur daarvan was de doopsgezinde predikant Aug. Sterk. De opzet van dit weekblad komt meer in de richting van de negentiende eeuwse tijdschriften; het recept van een beperkt aantal hoofdpersonen die van het begin tot het eind het karakter van het tijdschrift bepaalden, werd losgelaten. De inhoud bestond uit vertogen, zedekundige verhalen, dialogen, fabels en gedichten. Opmerkelijk in dit tijdschrift was de correspondentie met lezers, die Sterk ook persoonlijk kende doordat ze voor een groot deel lid van zijn gemeente waren.

Het jeugdtijdschrift als cultureel en maatschappelijk verschijnsel

Voor de ontwikkeling van het tijdschrift zijn diverse factoren van invloed geweest. Belangrijk was dat in de achttiende eeuw een

[p. 52]

uitgebreide tijdschriftencultuur zich ontwikkelde. Deze tijdschriften, ook wel spectators genoemd, waren gericht op (volwassen) lezers uit de gegoede burgerij. De jeugdtijdschriften sloten daarbij aan door zich te richten op kinderen uit diezelfde doelgroep.

Daarnaast vormde de boekhandel als bedrijfstak een factor van belang; deze was immers verantwoordelijk was voor de reclame, distributie en inning van de abonnementsgelden.

Het was gebruikelijk dat een uitgever (die veelal ook zelf boekhandelaar en vaak ook drukker was) intekenlijst, prospectus, affiches en later ook proefnummers van zijn tijdschrift onder zijn collegae distribueerde. De boekhandelaren verzamelden als het goed is zoveel mogelijk abonnees of intekenaren; hoe meer namen zij konden plaatsen op de intekenlijst, des te groter hun winst was. Aanvankelijk waren de boekhandelaren vooral geconcentreerd in Holland en Zeeland; na 1830 breidde het netwerk van boekhandelaren zich uit naar de rest van het land. De verbetering van de weg-, spoor- en waterwegverbindingen, waarop koning Willem I zich toelegde na 1813, werkte stimulerend op het boekhandelbedrijf. Na 1830 begon dan ook de bloeitijd van de tijdschriften.

Een tijdschrift was gebaat bij een goed en stipt werkend distributie-apparaat; de soms gebrekkig functionerende boekhandel kreeg dan ook al snel concurrentie van de posterijen.

In 1822 waren er al klachten van de boekhandel over broodroof door de posterijen. In de tweede helft van de vorige eeuw moest de boekhandel toch gaan accepteren dat een deel van de tijdschriften gedistribueerd werd per post (waarvoor de abonnees meer moesten gaan betalen). In de werving van nieuwe abonnees kwam de boekhandel voor een deel ook buiten spel te staan door de arbeid van colporteurs.

Niet alleen de boekhandel en mogelijkheden van goederenvervoer, maar ook de drukpers was van invloed op de ontwikkeling van het (jeugd)tijdschrift. Na 1830 ontstond de geïllustreerde pers in tal van Europese landen. Het eerste rijk geïllustreerde jeugdtijdschrift was het Hollandsch Penningmagazijn voor de Jeugd (1834-1852). In de tijdschriften werd gebruik gemaakt van de door Senefelder in 1798 ontdekte steendruk of lithografie, die

[p. 53]

een concurrent werd voor de tot dan toe goedkoopste wijze van illustreren, namelijk de houtsnede.

Maar ook de technieken van het houtgraveren verbeterden, zodat litho en de houtgravure in de vorige eeuw op brede schaal werden toegepast. Beide technieken werden ook gebruikt in het Hollandsch Penningmagazijn voor de jeugd. De eerste uitgever daarvan, S. de Visser, was zelf lithograaf en hij had zelfs een eigen steendrukkerij (voor steendruk waren aparte persen vereist).

Inhoud van de jeugdtijdschriften

Aanvankelijk bestonden jeugdtijdschriften vooral uit dialogen, vertogen, anecdoten, fabels, gedichten, (fictieve) briefwisseling, toneel en raadsels. Er werd naar gestreefd om de kinderen zoveel mogelijk aan te bieden dat voor hen nuttig en leerzaam was en tevens ontspannend. Deugden en ondeugden werden uiteengezet, in verhalen werden de gevolgen ervan weergegeven. De natuur en volkenkunde vormden geliefde thema's en na 1820 ook de vaderlandse geschiedenis.

Na 1800 kwam er een belangrijke kentering, doordat de aandacht verschoof naar het aanbieden en oefenen van (schoolse) leerstof. Sterk werd daarbij een beroep gedaan op de zelfwerkzaamheid van de lezers. Zij kregen rekenopgaven, vertaaloefeningen uit het Frans, opstellen waaruit de taalfouten verwijderd moesten worden en allerlei opdrachten op het gebied van aardrijkskunde en bijbelkennis. De lezers konden hun antwoorden opsturen, zodat ze in een volgend nummer hun namen en scores konden vernemen. Na 1830 nam dit soort tijdschriften, die we de eerste schoolbladen zouden kunnen noemen, geleidelijk af.

Het verhalend proza betekende een belangrijke vernieuwing na 1830. Eenzelfde ontwikkeling was gaande in de tijdschriften voor volwassenen. Voor beide doelgroepen kwamen er zelfs tijdschriften die haast uitsluitend uit verhalen verstonden. Zo'n jeugdtijdschrift was bijvoorbeeld Philarete (1837-1843).

Zowel de illustraties als de verhalen zorgden ervoor dat de aantrekkelijkheid van jeugdtijdschriften na 1830 toenam.

[p. 54]

Verzuiling

In de tijdschriften van voor 1850 speelde de godsdienst een belangrijke rol. Bijvoorbeeld in de motivatie van deugden werd gewezen op God die kinderen zo graag braaf ziet en die hen zo lief heeft; de lezers moesten daarom maar uit dankbaarheid aan God, gehoorzaam en tevreden zijn, niet stelen, maar wel spaarzaam zijn en vooral andere mensen altijd de helpende hand willen bieden.

Beschouwingen over de natuur mondden uit in een loven van God als schepper daarvan. Omgekeerd werd de religie ook gehanteerd als een middel, een zienswijze, om de natuur te verklaren.

Zo kwam in Philopaedion een stukje voor van J.A. Oostkamp over zeemeerminnen (1823, 187-189). De bouw van dit dier werd daar precies omschreven en vervolgens verklaard als een voortbrengsel van Gods wijsheid: Ziet daar dan, kinderen! de waarheid van het, zoo menigmalen door de ouden voorgestelde, gevoelen bevestigd: dat het land niets heeft, of de zee bevat het insgelijks in haren ruimen schoot. Men kent dus niet alleen, het zeepaard, de zeehond, de zeekoe, de zeekat, de zeevogel, de zeeduivel, maar ook den zeemensch!.... Hoe groot is God, in de menigte en verscheidenheid zijner schepselen! Oostkamp vermoedde wel dat de jeugdige lezers na lezing toch nog hun twijfels zouden kunnen hebben: Maar misschien denkt de een of ander mijner jeugdige lezeren: ‘zou dit verhaal wel waarheid zijn?’. De schrijver voegt dan als bewijs toe dat een met name genoemde man in Amerika (Boston) zo'n zonderling dier in zijn bezit had.

Vanuit de groeiende orthodoxie binnen de protestantse kerken rees er verzet tegen de religie zoals die in kinderliteratuur naar voren kwam. Dit verzet richtte zich vooral op de relatie die gelegd werd tussen godsdienst en deugdzaamheid. Verhalen met figuren als de bekende brave Hendrik waren hen een doorn in het oog, alsof je door braaf te zijn de hemel kon verdienen! Vandaar dat er al snel jeugdtijdschriften verschenen van orthodox-protestantse signatuur. Jan de Liefde was bijvoorbeeld een redacteur van zo'n jeugdblad, namelijk Timotheus (1849-1855). Jan de Liefde, predikant, evangelist en stichter van

[p. 55]

het ‘Heil des Volks’, schreef ook heel wat schoolboekjes voor de net opgerichte christelijke scholen.

Vanaf 1875 begon de roomse zuil zich te profileren met eigen jeugdbladen. Het eerste tijdschrift uit deze kring was De kindervriend (1875-1877) van J.W. Thompson. Sindsdien mochten de roomse jeugdtijdschriften zich in een toenemende belangstelling verheugen.

Een voorloper was er trouwens in een missieblaadje dat in 1852 verscheen en dat als titel voerde Annalen van het Genootschap der Heilige Kindsheid. Dit blaadje bestaat nog steeds onder de naam Klap, een afkorting van de naam die het ook nog een tijd gevoerd heeft, namelijk de Kleine Apostel.

In de twintigste eeuw sloeg de verzuiling fors toe in het aanbod van jeugdtijdschriften; er kwamen vrijzinnig-protestantse, socialistische, communistische en joodse tijdschriften.

Slot

Meer dan kinderboeken vormden de tijdschriften een middel om de jeugd te beïnvloeden. Er was immers een regelmatig weerkerend contact, dat soms verstevigd werd door middel van de correspondentie. Bovendien bood een tijdschrift daartoe een scala van mogelijkheden door de differentiatie die erin mogelijk was in vorm en inhoud. Vandaar ook dat juist vanwege die pedagogische en normatieve beïnvloedingsmogelijkheden de verzuiling zo doorwerkte in jeugdtijdschriften. Deze dienden dan om de normatieve waarden van de eigen groep op de jeugd, de volwassene van de toekomst, over te brengen.

Aan de andere kant stonden jeugdtijdschriften niet los van de (kinder)leescultuur. Tijdschriften moesten wel hun lezerspubliek vasthouden en daarom de inhoud zo maken dat deze voor de jeugd aantrekkelijk was. Daarbij kon een tijdschrift niet afwijken van de vigerende leescultuur en moest een tijdschrift ook inspelen op de wensen van het lezerspubliek.