Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 3

[p. 23]

‘Van vaudeville tot video’ kritisch bekeken
Hugo Verdaasdonk

Bespreking van: W. Knulst: Van vaudeville tot video, Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planbureau, 1989 (proefschrift Rijksuniversiteit Utrecht), f 49,90

Misschien hebben degenen die betrokken zijn bij kinder- en jeugdliteratuur een diepgaandere interesse voor onderzoek naar het leesproces en het leesgedrag dan zij die vooral met volwassen lezers te maken hebben. Dat hun interesse voor onderzoek op deze gebieden breder is, lijkt wel zeker.

In tegenstelling tot volwassenen voor wie het lezen een sterk, of minder sterk, ontwikkelde gewoonte is die zelfstandig wordt geuit, worden kinderen vanuit het onderwijs en vanuit het bibliotheekwerk tot lezen gestimuleerd. Dit met de bedoeling dat zij als volwassenen zelfstandige en grage lezers zullen worden. Het is dan van groot belang om inzicht te krijgen in de factoren die van grote invloed zijn op het leren lezen, het leesproces en het leesgedrag. De mate aan inzicht in deze factoren bepaalt de effectiviteit van activiteiten die kinderen tot lezers willen maken.

Aan onderzoek naar het leren lezen en het leesproces zijn meer inspanningen besteed dan aan onderzoek naar het leesgedrag. Recent is het leesgedrag - van volwassenen - tot voorwerp van grote zorg verheven. In zijn Nota Letterenbeleid schetst minister Brinkman het angstaanjagende beeld van een instortende boekenmarkt. Ook in het buitenland (George Steiner, E. Hirsch, jr., Neil Postman) zijn sombere geluiden geproduceerd over de dalende geletterdheid van het avondland.

Wat stoort aan deze klokkenluiders van de Notre-Alarme is niet zozeer hun onversneden moralisme. Misschien is de parallel wel aandoenlijk tussen de verbetenheid waarmee vroeger het zedelijk heil bedreigd werd geacht door bioscoop en danslokaal, en waarmee nu het culturele heil fataal aangetast wordt geacht door de televisie, de huisbioscoop. Wat stoort is dat de bekommernis over het leesgedrag in verwaarloosbare mate steunt op inzicht in de factoren die dat gedrag bepalen en dat er in het geheel geen bekommernis is om dit inzicht te vergroten. Men is daarom niet in de positie om goed gefundeerde samenhangen te zien tussen de

[p. 24]

verschillende vormen van cultureel gedrag - lezen, concertbezoek, uitgaan, enz. - en de manier waarop zij op elkaar inwerken te begrijpen. De mate waarin voorgenomen maatregelen, als men al van maatregelen mag spreken, het leesgedrag duurzaam kunnen beïnvloeden moet daarom laag worden aangeslagen. Wie de Nota Letterenbeleid leest zonder mist van krokodillentranen over het afsterven van de geletterdheid bij ons arme volk ziet voorts dat het stuk vierkant kiest vóór de belangen van uitgevers en boekhandelaren en tegen de belangen van auteurs en vertalers. Vanaf de middeleeuwen hebben boetepredikers er zeer interessante ideeën op nagehouden over wie waard was gered te worden en wie, helaas, ter helle moest varen.

Het proefschrift van Wim Knulst is een van de zeldzame pogingen cultureel gedrag te analyseren. De poging mag zeer geslaagd worden genoemd. Knulst deed al eerder van zich spreken met uitstekende studies over vrijetijdbesteding (Een week tijd, 1977), het media- en cultuurbeleid (Mediabeleid en cultuurbeleid. Een studie over de samenhang tussen de twee beleidsvelden, 1982) en de relatie tussen verschillende vormen van mediagebruik (Van woord naar beeld?, 1988). De laatstgenoemde studie rekent op zeer nuchtere en overtuigende wijze af met de mythe dat de televisie de gesel van het analfabetisme over ons weerloze volk zou leggen. In Van woord naar beeld trekt Knulst de conclusie, op basis van analyses van empirisch materiaal, dat de daling van de tijd besteed aan het lezen geen verband houdt met de toename van de tijd besteed aan het televisiekijken. Deze conclusie ontkracht het centrale idee van de Nota Letterenbeleid.

Wat bij de zorg over de positie van het lezen niet in aanmerking wordt genomen, is, dat het lezen samenhangt met de activiteiten die men verder nog onderneemt. Vaak stelt men het lezen, of het boek, voor als een waarde op zich die door een afschuwelijk fatum aan erosie onderhevig zou zijn. Men is niet in staat, en niet genegen, om cultureel gedrag te zien als een geheel van onderling samenhangende keuzes. Van vaudeville tot video heeft de grote verdienste dat het deze samenhang op een aantal punten verheldert.

In Van vaudeville tot video probeert Knulst inzicht te krijgen in de factoren die een beslissende rol hebben gespeeld bij de aanmerkelijke veranderingen die de laatste dertig jaar zijn opgetreden in de keuzes van Nederlanders uit het aanbod aan informatie en amusement en in het gebruik van de media. Deze veranderingen omvatten een toename van de tijd besteed aan televisiekijken, tv-programma's krijgen voorts meer aandachtige belangstelling dan de radio; het concert-, toneel- en bioscoopbezoek is afgenomen, maar niet het bezoek aan musea, attractieparken en

[p. 25]

restaurants; de aandacht voor boeken en kranten is teruggelopen ten gunste van de belangstelling voor tijdschriften, zowel gespecialiseerde als algemene. Een groot aantal factoren heeft deze veranderingen bewerkstelligd: het budget aan tijd en geld waarover men beschikt, de leefsituatie (wel of geen gezin met jonge kinderen), de plaats waar men woont, het opleidingsniveau, de levensfase waarin men zich bevindt, het aantal activiteiten dat men in de vrije tijd beoefent. Van belang zijn ook aspecten van het aanbod als de gevarieerdheid ervan, de moeite en kosten die het vergt om van onderdelen van het aanbod gebruik te maken. Het aanbod speelt in op de behoefte aan bepaalde plezierige ervaringen, de mate van kennis en geoefendheid nodig om specifieke keuzes te kunnen maken; het is onderwerp van een afweging van kosten en baten - in termen van, enerzijds, het persoonlijke genoegen en sociale beloningen en anderzijds, de kosten en de moeite die opgebracht moeten worden om onderdelen van het aanbod te verwerven.

Met behulp van deze factoren probeert Knulst de gesignaleerde veranderingen in het culturele gedrag te begrijpen. In de kern komt zijn analyse erop neer dat de televisie betrekkelijke lage kosten en een geringe oefening vergt, thuis is te consumeren, uitstekend geschikt is om ‘snippers’ vrije tijd waarvoor men geen andere bestemming heeft te vullen en een substituut levert voor het bezoek aan films, concerten en toneel.

Door nieuwe technologische ontwikkelingen (kabel, satelliet) is het aanbod van tv-programma's flink uitgebreid. De aantrekkelijkheid van televisie is nog sterker geworden voor de (jongere) generaties die met het medium zijn opgegroeid. Onder invloed van het toerisme is het aanbod van musea, pretparken en restaurants gevarieerder geworden. De consument kan er zijn tijd flexibel besteden, in tegenstelling tot de bioscoop en de concertzaal waar het programma een vaste tijdsduur vergt. Dat de aandacht voor boeken is verschoven naar algemene of gespecialiseerde tijdschriften, zet Knulst deels op rekening van de concurrentie die het boek is gaan ondervinden van de grote verscheidenheid van weinig complexe vermaaksvormen en deels op rekening van de groei van het aantal activiteiten dat in de vrije tijd wordt ondernomen. Hierdoor zou de concentratie die het lezen van langere teksten vereist minder makkelijk kunnen worden opgebracht. Algemene en gespecialiseerde tijdschriften zouden beter dan het boek tegemoetkomen aan individuele verlangens naar complexiteit. De jongeren generaties zijn opgegroeid met verschillende media; de oudere generaties vrijwel uitsluitend met gedrukte informatie. De ouderen hebben de tijd besteed aan het lezen vaak minder sterk teruggebracht dan jongeren.

[p. 26]

Het mediagebruik en het verwerven van informatie omvat onderling samenhangende keuzes uit een gevarieerd aanbod. Onderdelen van dit aanbod worden gewogen op het punt van hun onderlinge vervangbaarheid en op het punt van kosten en baten. De kosten zijn zowel financieel van aard als uit te drukken in termen van de moeite en de graad van geoefendheid die het verwerven van een bepaald goed vergt. De baten zijn, behalve individueel - persoonlijk genoegen - ook sociaal van aard. Als sociale baten noemt Knulst de zelfpresentatie bij openbare voorstellingen, die de mogelijkheid schept te laten zien dat men tot de ingewijden behoort. Met Lindenberg meent Knulst dat status, geborgenheid en gedragsbevestiging de soorten sociale goedkeuring uitmaken waarnaar ook bij de keuze van voorkeur voor cultuurconceptie wordt gestreefd. Hij neemt echter afstand van Bourdieu's opvatting dat het streven zich te onderscheiden van andere sociale lagen de voornaamste verklaring aan kan bieden voor de cultuurconceptie van de maatschappelijke bovenlaag. Deze opvatting biedt, zegt Knulst, geen verklaring voor het feit dat veel kunst in afzondering genoten wordt en levert geen antwoord op de vraag waarom esthetische uitingen zo aantrekkelijk zouden zijn voor het vertoon van status. Andere domeinen die eveneens door weinigen worden betreden gebruikt men niet voor de expressie van status. Men dient, concludeert Knulst, ook aan te nemen dat individuen door intrinsieke aspecten van esthetische produkten worden aangetrokken en dat de nagestreefde beloningen van cultureel gedrag niet alleen status omvatten, en geborgenheid door affectie die men verwacht te vinden onder gelijkgezinden.

Het kopen en lenen van boeken kan in hoge mate bezien worden in het licht van de factoren die Knulst aanvoert als beslissend voor (veranderingen in) cultureel gedrag. Een aantal stellingen over het verwerven van boeken die met deze factoren rekening houden, wilde ik nu kort aanstippen.

Ten eerste veronderstelt het verwerven van boeken een leerproces waardoor men van het aanbod op de hoogte raakt en blijft. Ook dient men door oefening de vaardigheid te verwerven om titels naar soort in te delen. Deze leerprocessen vergen veel tijd, ook in die gevallen waarin men de aangeduide informatie en vaardigheden in betrekkelijk geringe mate verwerft. Het boekenaanbod is immens en ondergaat snelle wisselingen. Verworven informatie blijft niet lang houdbaar.

Gegeven het feit dat het verwerven van boeken veel voorbereiding en dus moeite vergt, mag betwijfeld worden of kopen, lenen en lezen in alle gevallen het loutere oogmerk heeft bepaalde plezierige ervaringen aan de hand van boeken op te doen. De markt voor informatie en amusement

[p. 27]

biedt vergelijkbare aangename ervaringen voor een heel wat lagere prijs - in termen van voorbereiding en geoefendheid. Ik meen daarom dat het verwerven van boeken door individuele kopers en leners vaak samenhang vertoont met activiteiten die men binnen het beroep en/óf de vrije tijd onderneemt. Boekverwerving moet naast persoonlijk genoegen ook sociaal rendement opleveren - onder meer in de zin dat men het beroep en/of de vrijetijdbesteding met meer kunde kan nakomen.

Men dient bij maatregelen ter bevordering van het lezen, te bedenken dat individuele consumenten zeer beperkte keuzes uit het aanbod maken. Het aantal boeken dat iemand, ook wanneer hij of zij hoog geschoold is, per jaar verwerft is bepaald eindig - vijftig titels per jaar lijkt een zeer hoog aantal. Ook richt de belangstelling van kopers en leners zich op een klein segment van het aanbod. Verreweg het merendeel van de beschikbare boeken, ook de literaire, is derhalve een vluchtig verschijnsel op de markt.

De informatie die uitgevers, boekhandelaren en boekbesprekers over het aanbod verstrekken betreft een klein tot zeer klein gedeelte van de beschikbare titels. De informatie individualiseert deze titels voorts in extreme mate. De nadruk valt op wat een titel zou onderscheiden van alle andere. Deze individualisering komt overeen met het gangbare, wijd gepropageerde idee dat boeken onderling sterk verschillen. Mede onder invloed van deze opvatting is, zeker de koper van boeken, eerder geneigd om de titels waarvan hij of zij de aanschaf overweegt, te zien als elkaar uitsluitende alternatieven, en niet als alternatieven die in één keuzē met elkaar gecombineerd kunnen worden. De meeste transacties die in de boekhandel plaatsvinden betreffen dan ook de aanschaf van één enkel exemplaar. De informatie over boeken versterkt hoogstens de belangstelling voor titels waarnaar al een sterke vraag bestond. Wat prikkelend geformuleerd: zij sluit volledig aan bij de gevestigde, ‘natuurlijke’ orde van een zeer beperkte, weinig brede vraag.