Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 1-2

[p. 79]

Boekpromotieprojecten

Voorlezen is als tandenpoetsen

Bijna alle volwassenen hebben prettige herinneringen aan voorlezen, dat wil zeggen aan de momenten dat zij als kind zaten te luisteren naar iemand die voorlas, vader, moeder, de meester of de juf. Voorgelezen worden geeft immers die sfeer van intimiteit, van saamhorigheid; voorlezer en luisteraars worden samen meegetrokken in een verhaal, dat ze als het ware gezamenlijk beleven. Je kunt je daarom afvragen waarom het voorlezen in de school niet veel vaker als werkvorm wordt gehanteerd.

Het SLO-project Werken met Boeken pleit ervoor het voorlezen een vaste plaats in het wekelijks schoolgebeuren te geven. Voorlezen moet naar onze mening in het besef van de leerling iets gewoons zijn, iets dat erbij hoort - en niet de vulling van een overgeschoten kwartiertje, of de beloning voor fatsoenlijk gedrag, of de inleiding op iets feestelijks als het begin van weekend of vakantie.

Met voorlezen kun je namelijk nogal wat onderwijsdoelen bereiken, niet alleen bij kleuters, maar ook bij oudere leerlingen tot in het voortgezet onderwijs toe. Leerlingen komen erdoor in aanraking met verhalen die ze zelf nog niet kunnen lezen, of waarvan het zelf lezen zo veel moeite kost, dat ze niet meer van de inhoud kunnen genieten. Het voorlezen brengt hen ook in contact met verhalen of met een taalgebruik waarmee ze uit eigen beweging geen kennis zouden maken.

Iedereen onderkent het belang van het voorlezen aan kleuters. Zij kunnen immers zelf nog niet lezen, zodat het voorlezen de enige manier is om hen met geschreven taal in aanraking te brengen. In de kleuterklassen van de basisschool worden daarvoor ook heel mooie argumenten aangedragen. Voorlezen vergroot het referentiekader van de leerlingen, want ze maken kennis met gewoonten, gebruiken en omstandigheden die ze uit hun eigen omgeving niet kennen, en ze beleven avonturen die ze in werkelijkheid niet meemaken. Het voorlezen vergroot ook hun taalvermogen: ze krijgen meer woorden tot hun beschikking, ze leren zinspatronen en vormen van beeldspraak kennen. En het voorlezen draagt bij tot hun literaire vorming: er is verschil tussen een sprookje en een realistisch verhaal.

Hoewel deze argumenten voor oudere leerlingen net zo goed gelden, vindt men het voorlezen in de hogere groepen van de basisschool en in het voortgezet onderwijs lang niet zo'n vanzelfsprekende zaak als in de kleutergroepen. En toch kunnen

[p. 80]

er juist voor de oudere leerlingen nog een paar argumenten aan het rijtje worden toegevoegd.

Het voorlezen kan de leerlingen in aanraking brengen met genres die tot dan toe buiten hun gezichtsveld gebleven zijn. Leerkrachten die op de hoogte zijn van wat hun leerlingen lezen, kunnen door de weloverwogen keuze van een voor te lezen boek een eenzijdig leespatroon (van bij voorbeeld serieboeken) doorbreken.

Voorlezen heeft een zorgverbredende functie. Leerlingen met leesmoeilijkheden hebben zelden dezelfde leeservaringen als hun meer bevoorrechte klasgenoten; bij gesprekken over gelezen boeken voelen zij zich daardoor buiten spel gezet. Als een boek aan de klas is voorgelezen, is dat een door alle leerlingen gedeelde ervaring - en nu kunnen ook die leerlingen met leesmoeilijkheden meepraten.

Voorlezen kan ook een belangrijke rol vervullen bij het gestalte geven aan intercultureel onderwijs. Als leerkrachten zo nu en dan een keuze maken uit de steeds groeiende stapel kinderboeken waarin kinderen uit in Nederland vertegenwoordigde etnische groepen de hoofdpersonen zijn, kan dat het begrip voor ‘de ander’ vergroten - en begrip is nu eenmaal een voorwaarde voor het voorkomen van vooroordelen en discriminatie.

Door het voorlezen, tenslotte, kan de leerling zijn eigen voorkeuren ontdekken. Als de leerkrachten kiezen voor een gedifferentieerd aanbod, zullen leerlingen bij zichzelf bespeuren dat ze boeken van het ene genre veel plezieriger vinden dan boeken van het andere genre. Als er in de klas dan ook op een open manier over die boeken gepraat wordt, zullen de leerlingen bovendien ervaren, dat smaken nu eenmaal verschillen.

Het project Werken met Boeken vindt het om al deze redenen belangrijk, dat er in de klas regelmatig voorgelezen wordt, bij voorkeur op een vast tijdstip of op vaste tijdstippen in de week. De leerlingen moeten er niet alleen aan gewend raken, ze moeten ook naar dat vast moment kunnen uitkijken.

Wij achten het daarbij van belang dat de leerkrachten complete verhalen voorlezen, liefst zelfs hele boeken. Het lezen van fragmenten (vaak immers de spannende hoogtepunten uit verhalen) geeft een kind verkeerde verwachtingen ten aanzien van de boeken waaruit ze zijn gekozen, en het helpt hem niet bij het leren onderscheiden van verhaalstructuren.

Wij vinden het ook belangrijk dat de leerlingen er van het begin af aan mee vertrouwd raken dat ze op hun eigen manier op de voorgelezen tekst kunnen reageren. Als leerkrachten na het voorlezen controlerende vragen stellen, kan dat veel van het luisterplezier van de leerlingen vergallen (‘Ik moet wel opletten, an-

[p. 81]

ders weet ik het straks niet als ik een beurt krijg.’). Als er daarentegen open vragen worden gesteld (‘Wat vonden jullie van dit boek?’ ‘Vonden jullie het beter dan het vorige?’), kan dat de leerlingen juist helpen bij het vinden van eigen voorkeuren.

In drie projectscholen van Werken met Boeken is inmiddels ervaring opgedaan met het voorlezen door leerkrachten. Een paar van die ervaringen noem ik hier als didactische tips.

Sommige leerkrachten zagen er aanvankelijk tegen op een heel boek voor te moeten lezen. Ze vroegen zich af, of het niet veel te lang zou duren: een half uur à drie kwartier in de week voorlezen ... hoeveel weken doe je dan wel over een boek? In de praktijk blijkt dat nogal mee te vallen; in een normaal voorleestempo lees je een betrekkelijk dicht bedrukte bladzijde in twee minuten, dat is nog altijd vijftien bladzijden per half uur. Op die manier kun je in een kwartaal zelfs een dik boek uitlezen!

De leerkracht die op goed geluk een boek pakt en het voor begint te lezen, kan voor vervelende verrassingen komen te staan: het verhaal neemt een wending die door bepaalde omstandigheden voor deze klas niet geschikt is, of er worden zaken aan de orde gesteld, waar de leerkracht de leerlingen van deze klas nog niet rijp genoeg voor acht. Dus: lees een boek eerst helemaal, voordat je besluit het in de klas voor te lezen.

Er bleek zich in de praktijk een probleem voor te doen in klassen waar door twee leerkrachten les werd gegeven. Moesten zij nu ieder een eigen voorleesboek kiezen, of moesten ze samen uit één boek lezen? Het bleek allebei te kunnen: leerlingen zijn zo gewend aan vervolgseries op de televisie en aan het lezen van twee boeken tegelijk (één thuis en één op school), dat ze geen moeite hadden met het volgen van nog eens twee boeken. Aan de andere kant vinden leerlingen het ook niet erg, als twee leerkrachten uit hetzelfde boek voorlezen: juist voor leerlingen in de hogere groepen doet de leerkracht toch al niet meer zoveel aan ‘stemmetjesmakerij’. Omwille van de tijd waarin een boek in z'n geheel kan worden voorgelezen, hebben de leerkrachten aan de projectscholen besloten samen uit één boek voor te lezen.

In de drie projectscholen blijkt van het voorlezen ook het gewenste effect op het leesgedrag van de leerlingen uit te gaan: na verloop van tijd kiezen ze bewuster een boek om zelf te lezen uit klasse-, school- of openbare bibliotheek; ze durven wat eerder naar een boek te grijpen van een genre dat ze tot dan toe niet zelf-

[p. 82]

standig gelezen hadden; ze durven wat gemakkelijker over hun voorkeur voor bepaalde boeken te spreken.

Het zijn allemaal nogal voorzichtig geformuleerde conclusies, maar we moeten wel bedenken dat het resultaten zijn van één of twee jaar gewenning aan het voorlezen in de klas. Die resultaten zijn zo bemoedigend, dat het project Werken met Boeken tegen iedere leerkracht durft te zeggen: beschouw het voorlezen niet als een voor de leerlingen aangename vulling van de tijd, zie het als een werkvorm die voor de vorming van de leerling net zo noodzakelijk is als tandenpoetsen voor het instandhouden van het gebit. Voorlezen moet!

Jan de Zanger