Literatuur Zonder Leeftijd. Jaargang 1-2

[p. 3]

[Nummer 4/5]

Over (oude) kinderboeken en hun geschiedenis, en over de geschiedenis in kinderboeken.
Toin Duijx

Al jaren wordt over de bestudering van de kinder- en jeugdliteratuur gezegd dat deze nog in de kinderschoenen staat. De wetenschappelijke wereld neemt dit object van studie vaak niet serieus, wordt dan vaak (en zeker niet altijd terecht) als excuus aangevoerd. Als iemand zich bezighoudt met bestudering van bepaalde aspecten van de kinder- en jeugdliteratuur dan gebeurt dit (meestal) voor het grootste deel naast de normale werkzaamheden. Binnen de universitaire onderzoeksprogramma's wordt slechts zelden structureel aandacht aan kinderboeken geschonken. Mocht het onderdeel uitmaken, dan neemt het vaak een zeer geringe plaats in en is het onderdeel steeds gebonden aan een bepaalde medewerk(st)er. Bij het vertrek van deze medewerk(st)er vervalt meestal ook direct de relatie met het vakgebied. Het vertrek van Prof. dr. Lea Dasberg en Prof. dr. Ria Bauer van Wechem zijn hiervan sprekende voorbeelden.

De geschiedenis van het kinderboek

Als de bestudering van de kinder- en jeugdliteratuur al marginaal is, dan is het niet verwonderlijk dat de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur helemaal stiefmoederlijk wordt behandeld. Prof. dr. Lea Dasberg, tot voor kort hoogleraar historische opvoedkunde, heeft, ondanks het feit dat de kinder- en jeugdliteratuur niet specifiek in haar leeropdracht stond, serieus aandacht besteedt aan de historische bestudering van dit fenomeen. Veel studenten van haar hebben binnen hun doctoraalprogramma hun afstudeerscriptie of onderzoeksproject gewijd aan deelaspecten van het oude kinderboek en de auteurs daarvan. Helaas is met haar vertrek naar Israel eveneens de leerstoel voor historische opvoedkunde gesneuveld in, de vaak zeer ongelijke en meedogenloze, veelal onbegrijpelijke en vaak absurde bezuinigingsstrijd aan de universiteiten.

Binnen de sectie Kind en Media van de Rijksuniversiteit Leiden is dit studiejaar een start gemaakt met doctoraalonderwijs in de geschiedenis van de kinderen jeugdliteratuur. Het is slechts een eerste aanzet. Nog onbekend is of er voldoende interesse aanwezig zal zijn bij studenten om dit verder uit te werken. Doel

[p. 4]

is om dit onderdeel structureel op te nemen binnen het doctoraal-onderwijs. Eveneens wordt vanuit deze sectie scriptiebegeleiding op dit gebied gegeven aan studenten van andere universiteiten, waarbij vooral met de Universiteit van Amsterdam nauw wordt samengewerkt, waar met het vertrek van Lea Dasberg deze begeleiding voor een groot deel weg was gevallen. Verder kan gelukkig veel gebruik gemaakt worden van de vakkennis en de uitgebreide collectie die aanwezig is bij de dienst Boek en Jeugd van het NBLC.

Toch zijn het zeker niet alleen bovengenoemde factoren die de (wetenschappelijke) historische bestudering van kinder- en jeugdboeken in de weg staan. De artikelen in deze aflevering van het documentatieblad mogen daarvan getuigen. Wel zou een coördinatie op dit gebied zeer gewensd zijn. Het platform hoopt in de toekomst hier een steentje toe bij te dragen. Onderzoek(st)ers zijn vaak niet op de hoogte van elkaars werk, terwijl men zoveel van elkaar kan leren: het doorgeven van onderzoeksresultaten, het bespreken van methoden van historisch onderzoek, uitwisseling van onderzoekservaringen en bronnemateriaal etc. Veel voor-wetenschappelijk werk ontbreekt echter, waardoor iedere onderzoek(st)er erg veel tijd kwijt is aan allerlei zoekactiviteiten.

Een van die zoekactiviteiten is het gevolg van het ontbreken van een overzicht van de kinder- en jeugdboeken die in de loop van de afgelopen twee eeuwen is verschenen. Een uitgebreide bibliografie is een eerste vereiste om daadwerkelijk aan historisch onderzoek te beginnen. Een dergelijke bibliografie zou tevens moeten aangeven waar de beschreven boeken zich bevinden. Gelukkig is het NBLC, in samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek bezig om hier iets aan te doen. Een centraal beleid op landelijk niveau is hierbij noodzakelijk. Van Staf Loots verscheen enkele maanden geleden ‘Vlaamse kinder- en jeugdboeken van 1830 tot heden. Bibliografie met biografische gegevens. Deel 1. 1830-1930’. In dit boek is alleen werk van Vlaamse auteurs, oorspronkelijk en bewerkte boeken, opgenomen.

Jeannette Kok, werkzaam bij de dienst boek en jeugd van het NBLC, heeft met haar werkstuk ‘Bronnen te gebruiken bij het beschrijven en dateren van (oude) kinderboeken: een bibliografie van bibliografieën op het gebied van kinderboeken’ het vaak onoverzichtelijke terrein van historische bronnenmateriaal ontsloten. ‘De bronnen (die opgenomen zijn) kunnen gebruikt worden om met een exemplaar van een boek in de hand na te gaan of de beschrijving in de bron er mee overeenkomt. Men kan gegevens aanvullen, t.b.v. de juiste beschrijving van een boek, en het

[p. 5]

boek (vaak) dateren. Ook wanneer het boek-in-de-hand niet identiek is aan de beschreven titel, kan men vaak toch extra gegevens uit de beschrijving halen, bijv. over andere (eerste?) drukken.’

Van veelgelezen kinderboekenschrijvers als Van Abcoude, De Vletter, Been, of Krienen zijn geen bibliografieën aanwezig. Vaak is het samenstellen hiervan dan ook het eerste werk voor een onderzoeker, waarbij hij tegenwoordig gelukkig gebruik kan maken van het voorwerk Jeannette Kok.

De geschiedenis van het schrijven van een geschiedenis van het Nederlandse kinderboek is snel verteld. In 1906 verscheen van Elize Knuttel Fabius het boek ‘Over kinderboeken’. Eigenlijk geen geschiedenis, maar eerder een verzameling van kinderboeken merendeels uit het begin van de 19de eeuw. In 1949 verscheen van J. Piemens-Reurslag ‘Het jeugdboek in de loop der eeuwen’. Het boek geeft een overzicht van de ontwikkeling van het internationale kinderboek vanaf de Middeleeuwen tot circa 1950. Een jaar later (1950) verscheen het standaardwerk van de bestudering van de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur: D.L. Daalder - ‘Wormcruyt met Suycker. Een historisch-critisch overzicht van de Nederlandse kinderliteratuur met illustraties en portretten.’ Het is het eerste, serieuze werk en draagt duidelijk de sporen van een eerste poging. Bovengenoemde boeken trachten een overzicht te geven van de geschiedenis van het kinderboek. Daalder is nog steeds een boek dat door iedereen wordt nageslagen, terwijl het werk uiterst subjectief en uiteraard zeer onvolledig is.

Na 1950 zijn er geen pogingen meer ondernomen om in een werk de gehele geschiedenis te beschrijven. In 1971 verscheen nog een vervolg op Daalder: ‘Van Wormcruyt met Suycker tot jeugdliteratuur’ (Daalder & Daalder-Schripsma). Het boek levert soms bruikbare informatie, maar doet verder geen eer aan de ‘oude’ Daalder. Het boek is slordig geschreven, verre van volledig en vervelend oppervlakkig.

Een nieuw, beter opgezet en vollediger handboek over de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur zal nog wel op zich laten wachten, al kijken we allen met spanning uit naar het Handboek dat in de nabije toekomst bij Ouerido zal verschijnen. Bijna 40 jaar na Daalder zal er dan weer een geschiedenis verschijnen. Afwachten dus maar.

In de tussentijd hebben de historici, afkomstig uit zeer verschillende disciplines,

[p. 6]

zich gewijd aan deelgebieden van die geschiedenis van het kinderboek. Deze aflevering van het documentatieblad laat slechts enkele van die deelgebieden zien. In de toekomst zal de werkgroep ‘De geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur’ trachten een inventarisatie te maken van het historisch onderzoek naar het kinderboek.

Rokus Verwoerd geeft een beschrijving van het kinderbeeld uit de late 18e eeuw. Aan de hand van verhandelingen over pedagogen en kinderliteratuur en de spectatoriale geschriften schetst hij de verschillende aspekten van het kindsbeeld van die tijd. Een complex gegeven. Kinderen werden als groot en klein tegelijkertijd gezien.

Staf Loots, wiens bibliografie van het Vlaamse kinderboek ik al eerder noemde, neemt de lezer mee op een, volgens hem, te summiere tocht door de 19de-eeuwse Vlaamse kinderboeken. De verschillende onderdelen van de literatuur, poezie, toneel en proza worden op deze tocht bezocht.

Herman Hotho begeeft zich op zeer onontgonnen gebied, de almanakken voor de jeugd uit de achttiende eeuw. Als er een voorbeeld van onderzoek is waarbij het ontbreken van bronnenmateriaal zich duidelijk manifesteert, dan is dit onderzoek een goed voorbeeld. Het samenstellen van een bibliografie was een zeer tijdrovende bezigheid. Almanakken hebben altijd bestaan, maar aan het eind van de achttiende eeuw verschenen ook almanakken die specifiek gericht waren op de jeugd. In totaal zo'n kleine vijfentwintig almanakken voor kinderen en oudere jeugd betrekt Hotho voorlopig in zijn onderzoek. Hotho laat zien hoe deze werkjes waren opgebouwd, voor wie ze bedoeld waren en hoe ze gebruikt werden. Tegelijkertijd geeft hij aan wat er nog allemaal onderzocht zou moeten worden. Slechts een klein gedeelte hiervan kan hij binnen zijn onderzoeksproject op zich nemen.

Gerard Brantas heeft een onderwerp gekozen dat bij menig lezer nostalgische gevoelens naar boven zal halen. Enkelen van ons hebben nog op school Ot en Sien leren kennen, anderen hebben kennis gemaakt met dit beroemde duo via allerlei andere media. Het afgelopen jaar heeft de Nederlandse jeugd Ot en Sien weer leren kennen via Sesamstraat. Nationale helden zijn het, beweert Brantas, en daar heeft hij zeer zeker gelijk in. Echter de boekjes van Ot en Sien werden ook uitgeven in Indië. Brantas vraagt zich af of de kritiek dat de nationale helden Ot en Sien later deftige koloniale kindertjes zijn geworden, wel terecht is. Aan de hand van veel illustratiemateriaal vergelijkt hij verschillende versies van de boekjes van Ot en Sien en komt hij tot een duidelijk antwoord op deze vraag.

[p. 7]

De historische jeugdroman

In de bijdrage van Staf Loots kunnen we lezen dat de historische jeugdroman binnen de geschiedenis van het Vlaamse kinderboek altijd een geliefd genre is geweest. In Nederland heeft Lea Dasberg in haar boek ‘Het kinderboek als opvoeder. Twee eeuwen pedagogische normen en waarden in het historische kinderboek in Nederland’ laten zien dat dit voor het Nederlandse kinderboek ook geldt.

Zij omschrijft het historische kinderboek als ‘fictieve ontspanningsboeken die het kind met enigerlei periode uit de geschiedenis of met een historisch proces of een historische persoonlijkheid confronteren’. Over deze definitie is veel te zeggen. Het uitgangspunt blijft echter steeds een historisch gegeven en de wijze waarop hiermee omgegaan wordt. Op grond van dit uitgangspunt onderscheidt Rita Ghesquiere in ‘Het verschijnsel jeugdliteratuur’ een drietal niveaus van historiciteit. Allereerst die vorm waarbij de auteur vaststaande gegevens verwerkt. Vervolgens de vorm waarbij de auteur de feiten interpreteert en tenslotte de vorm waarbij de auteur in zijn verbeelding het verleden oproept zonder directe aanknopingspunten met de geschiedenis. Kees van der Kooi gaat in zijn bijdrage verder in op deze problematiek.

In de huidige onderzoeken naar leesvoorkeuren van kinderen komt de historische jeugdroman steeds als een van de meest geliefde genres naar voren.

Wat zou hiervan nu de oorzaak zijn? Is het de drang van kinderen om meer te willen weten over het leven van onze voorouders? Over de grote helden (en hun ‘heldendaden’) en over de gewone man en vrouw? Over andere landen en andere volkeren? Over de vele ontdekkingsreizen en de, waarschijnlijk nog veel meer, bloedige oorlogen? Het feit dus dat een historisch jeugdboek zowel in tijd als ruimte vaak grensverleggend is? Het feit dat eigenlijk zelden getwijfeld wordt aan de invloed van het kinderboek en dat de historische jeugdroman een uitstekende bijdrage kan leveren aan het ontstaan van een nationaal gevoel? Lea Dasberg geeft enorm veel voorbeelden hiervan, zowel in vorige eeuwen als in deze eeuw. Of zou de relatie met het onderwijs dit genre steeds weer naar voren duwen? De oorzaak kennen we niet, feit is dat kinderen de historische jeugdroman zeer waarderen. Als we totale productie van kinder- en jeugdboeken bekijken dan spelen de uitgevers hier goed op in. De tweede Wereldoorlog, voor kinderen reeds verstard tot een historische gebeurtenis, is het meest geliefde thema. Ook de middeleeuwen, bijv. in Kruistocht in spijkerbroek van Thea Beckman, of de prehistorische tijden zoals beschreven in de boeken van Tonny Vos-Dahmen von Buchholz spreken erg aan.

[p. 8]

Kees van der Kooij gaat in zijn bijdrage: ‘Historische jeugdliteratuur; theoretische en onderwijskundige aspecten’ in op het gebruik van historische jeugdboeken binnen het onderwijs. Allereerst geeft hij aan wat we moeten verstaan onder verhalend-informatieve historische jeugdboeken om uiteindelijk eisen aan deze boeken te stellen, willen zij als onderwijsleer- en hulmpmiddel bruikbaar zijn binnen het onderwijs.

Deze eisen vinden we ook terug in de overige bijdragen. Tonny Vos-Dahmen von Buchholz gaat in op de problemen die zij tegenkomt bij het schrijven van historische jeugdboeken. ‘De schrijver die kiest voor het genre historische roman, kiest het meest arbeidsintensieve hoekje van de literatuur’, zegt ze. Historische betrouwbaarheid staat erg hoog in haar vaandel. Om dit te bereiken is het nodig dat er veel onderzoek aan het uiteindelijke schrijfproces voorafgaat. Dit betekent zeker niet dat het verhaal op de tweede plaats zou komen, maar historische betrouwbaarheid is een vereiste.

Thea Beckman benadert hetzelfde probleem vanuit haar ervaringen. ‘Schrijven voor jonge lezers is een ding; het schrijven van een historische roman voor jonge lezers is wezenlijk iets heel anders’, zegt zij. De relatie tussen feit en fantasie en de mogelijke geschiedsvervalsing die hieruit kan voortkomen, krijgt ruimschroots de aandacht.

In ‘Reacties van kinderen op historische verhalen’ geeft Jesse Marijn ons enig inzicht in de lezer van dit genre boeken. Waarom lezen kinderen deze boeken? Hoe moeten deze boeken er volgens hen uitzien? Naar aanleiding van een klein onderzoekje laat Jesse Marijn de mening van de lezer horen. Een meisje vertelde ‘Een schrijver moet een goed evenwicht kunnen vinden: het boek moet nl. boeiend blijven met die nodige geschiedkundige elementen. Maar deze moeten zo handig verwerkt worden, dus er niet perse ingeperst, want het is geen geschiedenis boek.’ In hoeverre Tonny Vos-Dahmen von Buchholz, Thea Beckman en Jesse Marijn hierin geslaagd zijn, laten we over aan de lezer.

In het eerste deel van deze aflevering van het documentatieblad wordt aangetoond dat de bestudering van de kinder- en jeugdliteratuur een zeer boeiend gebeuren is.

In het tweede deel kunnen we lezen hoe een bepaald genre, de historische jeugdroman, ontstaat, gebruikt en gewaardeerd wordt.

De inleiding van Leo van Maris weet deze twee delen met elkaar te verbinden. Het dagboek als vorm van historische roman, waarbij de schrijver aan de tijd waarin hij leeft gebonden is, en het dagboek als bron van historisch onderzoek.