Literatuur. Jaargang 21

[p. 31]

Onzichtbaar liefdesgenot
Parthonopeus van Bloys en zijn onzichtbare bedgenote

Ridderromans verhalen over stoere kerels en vrouwen. Vaak hangt er liefde in de lucht, maar het is niet altijd even makkelijk om elkaar te krijgen. Soms moeten daar zelfs toverkunsten aan te pas komen, zoals gedaanteverwisselingen verwisselingen en onzichtbare personages. In de roman van Parthonopeus van Bloys speelt onzichtbaarheid een grote rol: de minnaar mag zijn vriendin niet zien. Een onbekend en fascinerend verhaal dat navolging vond in de even onbekende roman van Madelgijs: onzichtbaarheid in de Middeleeuwen.

an faems

Het verhaal

Wanneer de jonge Parthonopeus tijdens de jacht verdwaalt, gaat hij ten einde raad aan boord van een schip dat bij een zeearm voor anker ligt. Hoewel hij geen enkel bemanningslid ziet, vaart het schip weg om na enige tijd aan te meren bij een oogverblindende stad. Parthonopeus verlaat het schip en dwaalt rond tussen schitterende palaizen, waar evenmin leven te bekennen valt. Zijn blijdschap bij het zien van alle rijkdommen wordt getemperd door de vrees dat het om elfs ghedroch [toverij, zinbegoocheling] zou gaan. Toch gaat hij het mooiste gebouw binnen en in de ridderzaal gaat hij, omdat hij van hoge afkomst is, aan de hoofdtafel zitten. Hij krijgt een vorstelijke maaltijd voorgezet, ook al ziet hij geen bedienden. De andere mensen in de zaal zijn evenmin zichtbaar (of hoorbaaar). Al die tijd vraagt hij zich af of hij slaapt of waakt, Ende emmer was hi des in vare,/ Dat het bi den duvel ware [En hij was voortdurend bang dat de duivel er de hand in had vss. 626-627].

Na het eten leiden kandelaars hem naar een rijkelijk ingerichte slaapkamer, waar hij zich vermoeid op het bed uitstrekt, maar ook daar verhindert zijn angst hen in te slapen. In de loop van de nacht komt iemand de kamer binnen die zich eerst verrast toont de jongen in haar bed aan te treffen, maar niet lang daarna bedrijven de twee jonge mensen de liefde. Het meisje heet Melioer en ze is heerseres van de stad Chiefdore. Ze vertelt dat haar baronen vonden dat ze moest trouwen, maar toestonden dat ze zelf haar echtgenoot koos. Op zoek naar een knappe en voortreffelijke man die ze zou kunnen liefhebben en die zijn liefde voor haar boven bezit zou stellen, viel haar keuze op de dertienjarige Parthonopeus, die ze vervolgens met haar toverkunsten naar zich toe lokte. Ze houdt Parthopeus voor dat zijn aanwezigheid en hun relatie nog enkele jaren geheim moeten blijven, tot de termijn die ze met haar leenmannen heeft afgesproken verstreken is en het huwelijk kan plaatsvinden. Daarom maakt zijn hem onzichtbaar voor haar onderdanen en is omgekeerd ook haar hofhouding onzichtbaar voor hem. Zij stelt hem een regeling voor: overdag mag Parthonopeus, weliswaar in alle eenzaamheid, doen waar hij zin in heeft, 's nachts ontmoeten zij elkaar. Eén ding moet hij daarbij onvoorwaardelijk beloven, dat hij onder geen beding zal proberen om haar te zien:

Wildi vroet ende ghestade sijn,
Ghi sult van mi hebben groten scat,
Dat ghi nemmer en begheert bat,
Indien dat ict te voren weet,

[p. 32]

Parthonopeus bij het haardvuur. Jena, UB, Prov. F. 155, fol. iv

Het en sal u sijn ghereet,
Bi dien dat ghire pinet om niet
None penst hoe ghi mi siet,
No nemmer en doet ghene laghe
Totien termine, tote dien daghe,
Dien ic ghesprac ieghen mine man,
Daer al mine ere leghet an.

[Als je wijs en trouw bent, dan krijg je van mij grote rijkdom, zodat je nooit nog iets anders verlangt. Als ik weet wat het is, zul je het krijgen. Als je je maar niet inspant om mij te zien, noch erop zint hoe dat zou kunnen of een valstrik zet tot aan de dag die ik heb afgesproken met mijn leenmannen; mijn eer is in het geding. vss. 1095-1105]

Geruime tijd geniet Parthonopeus gedachteloos van zijn verblijf, maar na ongeveer een jaar begint het heimwee te knagen. Melioer staat hem toe naar huis terug keren om Frankrijk bij te staan in een oorlog tegen de Saracenen. Ze drukt hem nogmaals op het hart om niet te proberen haar voortijdig te zien en om zich slechts door haar tot ridder te laten slaan. Na vervolgens opnieuw een zestal maanden in Chiefdore te hebben doorgebracht, Parthonopeus voor de tweede maal naar huis. Melioer voorziet moeilijkheden, herhaalt dat hij zich te allen tijde aan haar verbod moet houden, maar laat hem toch vertrekken. Net als bij zijn eerste bezoek baart Melioers onzichtbaarheid Parthonopeus' moeder zorgen: zij vreest dat er duivelse krachten in het spel zijn. Zij haalt er de bisschop van Parijs bij die op zijn beurt probeert Parthonopeus te overtuigen om Melioers eis te negeren. De twijfel is gezaaid en bij zijn terugkeer naar Chiefdore krijgt Parthopeus een lantaarn mee, waarmee hij Melioer moet beschijnen. Zijn moeder vreest dat hij een monster te zien zal krijgen, maar Parthonopeus ontdekt integendeel een beeldschone vrouw. Hij heeft echter Melioers verbond overtreden en de gevolgen van het verraad zijn zwaar: zij verliest haar toverkunst en kan hem niet meer voor haar hof verborgen houden. Haar mannen spreken schande van haar en verlaten het hof. Melioer kan Parthonopeus niet vergeven en hij wordt verbannen.

Het voorafgaande is een samenvatting van het eertste deel van de dertiende-eeuwse ridderroman Parthonopeus van Bloys. In de rest van de roman wordt verteld hoe de geliefden elkaar terugvinden: Melioer moet leren Parthonopeus te vergeven en de jonge man moet zich als riidder bewijzen in een toernooi om haar hand. De verzoening wordt bevorderd door Melioers zus Urake.

Onzichtbare geliefde

In vergelijking met andere Middelnederlandse romans is de onzichtbaarheid in Parthonopeus van Bloys uitzonderlijk uitgewerkt. Deze roman is dan ook bij uitstek geschikt om dieper op dit motief in te gaan.

Parthonopeus' verblijf in Chiefdore is gebonden aan twee voorwaarden: hij mag zijn geliefde niet zien Melioers hovelingen moeten onwetend blijven van Parthopeus' aanwezigheid. In allebei de taboes is de onzichtbaarheid van groot belang. Waarom Parthonopeus ongezien moet blijven door Melioers leenmannen is gemakkelijk

[p. 35]

te begrijpen. Zij wensen om politieke redenen dat hun vrouwe in het huwelijk treedt: zij willen hun toekomst en die van Melioers land veiliggesteld zien in een opvolger die uit dat huwelijk geboren zal worden. De keuze van de echtgenoot moet met zorg gebeuren, opdat Melioers keizerrijk kan worden uitgebreid met nieuwe gebieden en haar aanzien toeneemt. Melioer begrijpt het belang van een echtgenoot, maar zij heeft andere prioriteiten dan haar baronnen: zij wil haar man zelf kiezen en laat zich daarbij niet in de eerste plaats door politieke belangen leiden. Haar oog valt op de jonge en bekoorlijke Parthonopeus, een neef van de koning van Frankrijk. Door hem naar Chiefdore te lokken en zich met hem in nachtelijke ontmoetingen te verlustigen, omzeilt zij de wil van haar baronnen. Op dat ogenblik is Parthonopeus immers, ondanks zijn goede afkomst en het potentieel dat zij in hem ziet, een volstrekt ongeschikte huwelijkskandidaat: hij is veel te jong en heeft de ridderslag nog niet ontvangen, laat staan dat hij zich al een reputatie zou hebben verworven een toekomstige keizer waardig. Melioer móet haar geliefde wel verborgen houden als zij hun relatie wil beschermen en ooit een kans wil krijgen de man van haar keuze aan haar leenmannen voor te stellen.

Het cruciale verbod dat Melioer Parthonopeus stelt, krijgt pas zijn volledige betekenis nadat hij haar verraden heeft. Dat zij elkaar uitsluitend 's nachts ontmoeten, heeft te maken met de illegitimiteit van hun relatie: overdag wordt Melioer voortdurend omringd door haar hovelingen. De duisternis laat haar echter ook toe ongezien te blijven (aan Melioers ‘onzichtbaarheid’ lijkt, in tegenstelling tot die van Parthonopeus, immers geen magie te pas te komen). Als Parthonopeus haar verbod overtreedt, verliest Melioer haar toverkracht en kan zij hem niet langer verbergen, waardoor zij hem (en hun relatie) aan de openbaarheid prijsgeeft. Daarmee zet ze haar eer op het spel: waarom deelt een keizerin het bed met een onbenullige jongen, terwijl ze de eervolle echtgenoten voor het uitkiezen heeft? De beide voorwaarden blijken dus nauw met elkaar verbonden te zijn. Er is echter meer. Parthonopeus mag Melioer niet zien tot hij er klaar voor is en zijn kwaliteiten zodanig zijn toegenomen dat hij huwbaar is. Met het taboe stelt zij Parthonopeus op de proef: zal hij zijn nieuwsgierigheid kunnen bedwingen? Als de pupil van wie ze zoveel verwachtte haar vertrouwen beschaamt (en daardoor zijn gebrek aan volwassenheid bevestigt), vreest ze dat hij nog meer en steeds ergere fouten zal maken en stuurt ze hem weg.

Bladzijde uit het handschrift van Parthonopeus van Bloys. Jena, UB, Prov. F. 155, fol. 2r

(On)gezonde nieuwsgierigheid

Dat Melioer en Parthonopeus alleen 's nachts bij elkaar zijn en dat zij zijn nieuwsgierigheid test, kan, behalve met elementen uit de roman, ook verklaard worden door een verwijzing naar het verhaal waaraan het eerste deel van Parthonopeus van Bloys sterk schatplichtig is: de geschiedenis van Amor en Psyche, zoals die door Apuleius verteld wordt. De gelijkenissen tussen beide verhalen zijn opvallend. Dat geldt niet alleen voor de schoonheid van Psyche/Parthonopeus, de onzichtbare (voor Psyche wel hoorbare) mensen in het paleis, de nachtelijke bezoeken van Amor/Melioer en het verbod, maar ook voor de slechte raadgevers, het verraad door middel van de lamp, de scheiding van de geliefden en de uiteindelijke erkenning. Toch zijn er belangrijke verschillen, zoals de omkering van de rollen (benadrukt in de naam: parthen-oopós betekent ‘met meisjesgezicht’), de voorgeschiedenis, het

[p. 36]

belang van de angst en de zwangerschap van Psyche. Verder verlaat Parthonopeus Chiefdore af en toe en hij wordt dan geconfronteerd met de ongerustheid van zijn moeder, terwijl Psyche haar jaloerse zussen ten paleize ontvangt. Melioer onthult reeds vroeg haar identiteit, terwijl Psyches echtgenoot lang mysterieus blijft. Ten slotte is er de goddelijkheid van Amor tegenover de duivelse krachten waarmee Melioer (weliswaar onterecht) geassocieerd wordt. Met het verhaal van Amor en Psyche als achterdoek begrijpen we Melioers vrees beter dat Parthonopeus haar opnieuw zal teleurstellen: Psyche wordt bij haar pogingen om Amor terug te vinden een tweede keer het slachtoffer van haar nieuwsgierigheid. In die zin brengt Parthonopeus het er op het einde van de roman dan ook veel beter van af dan Psyche.

Zoals hiervoor bleek, vermeldt de verteller meermaals dat Parthonopeus vreest het slachtoffer te zijn van een zinsbegoocheling. Ook na zijn ontmoeting met Melioer, waardoor hij toch gerustgesteld zou moeten zijn, blijft de onzichtbare hofhouding voor hem problematisch: Heme en vernoyde enghene dinc el, / Maer dat hi noch man noch wijf, / Noch enghene dinc sach die hadde lijf. [Verder was er niets dat hem verontrustte, behalve dat hij geen mannen of vrouwen noch andere levende wezens zag, vss. 937-939].

Het paard dat Melioer hem ter beschikking stelt, wekt ook ambigue gevoelens in hem op: hij is er niet zo bang van dat hij er niet op rijdt, maar toch is het zo zwart dat het wel eens van squaden halven [afkomstig van de duivel, vs. 950] zou kunnen zijn. Dat de jachthonden gitzwart zijn, verontrust hem eveneens. Omdat zijn onzekerheid nooit helemaal verdwijnt, is hij vatbaar voor de slechte, maar begrijpelijke raad van zijn moeder en de bisschop die geloven dat Melioer een duivelin is. Ook het publiek verkeert in een onbehaaglijke spanning omtrent de ware toedracht, omdat de verteller geen geruststellende toelichtingen geeft.

Precies met dat gevoel van angst gaan het personage en de verteller helemaal anders om in een opmerkelijke passage in Malagis, een Middelhoogduitse vertaling van de fragmentarisch overgeleverde veertiende-eeuwse Middelnederlandse Madelgijs, waarin Spiet, de zoon van een elfenkoningin en een reus, een toverslot binnengaat. De passage is waarschijnlijk ontleend aan de Middelnederlandse Parthonopeus van Bloys. Spiet heeft het prachtige paleis nooit eerder in het woud gezien, hoewel hij al vaak voorbij dezelfde plaats gekomen is. Hij besluit er om overnachting te vragen. Sonder fare [onbevreesd, vs. 12240] loopt hij het paleis binnen, maar als de brug achter hem wordt opgehaald en hij niemand ziet, wordt hij toch bang en begint hij te bidden. In de grote zaal ziet hij tafels met kostbaar vaatwerk. Net als Parthonopeus gaat hij op de beste plaats zitten, in dit geval een gouden zetel, met vogels versierd. De verteller van Malagis is hier mededeelzamer dan die van Parthonopeus van Bloys, want hij merkt op dat het een goede beslissing is, omdat Spiet anders eeuwig in het paleis, dat aan zijn moeder toebehoort, had moeten blijven. Daardoor neemt hij de eventuele spanning bij het publiek weg. Ondertussen krijgt Spiet allerlei spijzen voorgezet, hoewel hij de bedienden hoort noch ziet, net zomin als hij kan zien wie de schotels op de andere tafels leegeet. Hij vermoedt toverij: Von elffs bedrog han ich gehort / Sprechen gar manig wort, / Diß mag wol elffs betrog sin. [Ik heb veel gehoord over de tovenarij van elfen; dit kan heel goed tovenarij van elfen zijn, vss. 12373-12375].

Maar dan gaat hij, anders dan Parthonopeus, doortastend te werk. Als hem wijn aangeboden wordt, grijpt hij de hand van de schenker en trekt die een ring van de vinger om hem vervolgens aan zijn eigen hand te steken:

Da sach Spiet der sariant
Alle die da droncken und aßen
Und alle die dienten und saßen,
Und der er nam das fingerlin,
Was da konigynne und die müter sin.

[Toen zag Spiet, de ridder, al wie daar dronk en at en iedereen die bediende en aanzat, en degene van wie hij de ring greep, was daar de koningin en tevens zijn moeder, vss. 12384-12388]

Het contrast met de scène in Parthonopeus van Bloys is groot. Parthonopeus ondergaat alles maar een beetje, terwijl Spiet het heft in eigen handen neemt. Het besef dat er toverij in het spel is, doet de elfenzoon zijn angst vergeten en zet hem aan tot handelen. Doordat de betovering van de voorwerpen (in tegenstelling tot Spiet wordt Parthonopeus niet door onzichtbare mensen bediend) in Parthonopeus van Bloys pas veel later wordt opgeheven, blijft de onbehaaglijke onzekerheid bij het personage en het publiek bestaan. In Malagis vindt daarentegen een verrassende wending plaats, zeker als we de scène uit Parthonopeus van Bloys laten meeresoneren. Samen met de spanning verdwijnt de geheimzinnigheid in Malagis meteen en de intrigerende betovering blijkt eenvoudig te kunnen worden opgewekt of tenietgedaan door een ring.

[p. 39]

De onzichtbaarheid opgeheven: een happy end

We kunnen Parthonopeus' verblijf in Chiefdore op zichzelf bekijken, of vergelijken met andere teksten, maar de passage moet natuurlijk ook geïnterpreteerd worden in het licht van de volledige roman. Ondanks de liefdesscènes duidt de onzichtbaarheid in het eerste deel op een tekort, enigszins vergelijkbaar met het ordeverstorende element dat vaak als motorisch moment fungeert in Arturromans. Dat er iets mis is, blijkt niet alleen uit de onduidelijkheid over de ware aard van de onzichtbaarheid, maar ook uit de gouden kooi waarin Parthonopeus overdag leeft, uit de geheimdoenerij ten opzichte van Melioers baronnen, uit de ongelijkwaardigheid van de partners (het vrouwelijke hoofdpersonage heet niet toevallig Melioer, aan het slot vertaald als van allen beteren dalre beste, vs. 7523) of uit het overwegend seksuele karakter van de relatie. Het ‘verraad’ van Parthonopeus is een keerpunt in de roman: voor het eerst sinds hun relatie doet Parthonopeus iets waar Melioer niet de hand in heeft gehad (al volgt hij wel de raad van zijn moeder) en bovendien verdwijnt door zijn ongelukkige actie de magie uit het verhaal. Na hun scheiding, die het dieptepunt is in hun relatie, zoeken de geliefden geleidelijk aan weer toenadering. Daarbij spelen ridderlijke avonturen, zoals een driedaags toernooi om Melioers hand, een belangrijke rol. Daar worden alle problemen uit de weg geruimd: niet alleen heeft Melioer Parthonopeus ondertussen tot ridder geslagen, daarenboven speelt het toernooi zich af in de openbaarheid en treden de baronnen op als scheidsrechters. Parthonopeus blijkt zich in ridderlijkheid met de besten te kunnen meten. Bij het ex aequo na het toernooi valt de keuze van de jury, uiteraard tot Melioers grote genoegen, op Parthonopeus, dankzij zijn buitengewone schoonheid. Het huwelijk kan rekenen op maatschappelijke goedkeuring en de listige Melioer heeft uiteindelijk toch haar zin gekregen.

an faems is postdoctoraal onderzoekster bij f.w.o.-vlaanderen. zij bedankt geert h.m. claessens en koen rymenants voor hun opmerkingen bij een eerdere versie.