Literatuur. Jaargang 21

[p. 6]

Babbelachtig, maar van een ongehoorde helderheid

Annick Schreuder over de brieven van Herman de Coninck

Dat Herman de Coninck mooie gedichten en bevlogen essays kon schrijven, was al lang bekend. Dat hij ook als briefschrijver uitmuntte, bleef tot nu toe echter een goed bewaard geheim. De publicatie van Een aangename postumiteit, een selectie uit de omvangrijke correspondentie van de beroemde Vlaamse auteur, brengt daarin verandering: de docusoap van een achteraffer.

kevin absillis

Herman De Coninck heeft het altijd betreurd dat briefschrijven als metier wat werd vergeten en verwaarloosd. Zelf heeft hij echter met merkbaar plezier en stilistische brille tienduizenden vellen briefpapier gevuld. In tegenstelling tot sommige andere bekende figuren, wilde hij niet dat zijn correspondentie na zijn dood in een kluis zou belanden. Integendeel, hij wenste dat zijn brieven zouden worden gepubliceerd, niet alleen omdat hij wist dat zijn briefwisseling voldoende (literair-)historische waarde bezat, maar ook omdat hij zichzelf wel een goede briefschrijver vond.

De weduwe van Herman de Coninck, de schrijfster Kristien Hemmerechts, heeft vrijwel meteen na de plotse dood van haar echtgenoot zijn literaire nalatenschap in bewaring gegeven van het AMVC-letterenhuis in Antwerpen. Tijdens de voorbije twee jaar heeft de Nederlandse publiciste Annick Schreuder de ruim vijftienduizend brieven aan en van Herman de Coninck doorgenomen. Een selectie daarvan heeft ze geëditeerd en geannoteerd en is onder de titel Een aangename postumiteit onlangs verschenen. Na ruim zeven jaar is de wens van De Coninck dus uitgekomen, maar het blijft natuurlijk gissen of de gevierde dichter zelf tevreden zou zijn geweest met deze bloemlezing. Annick Schreuder meent van wel: ‘Hij zou wellicht hier en daar iets weggelaten hebben, maar in het algemeen denk ik dat hij zich met deze keuze zou hebben kunnen verzoenen.’ Schreuder heeft met de steun van het Centrum voor Tekst en Bronnenstudie (CTB) twee jaar aan haar boek kunnen werken en is helemaal in de ban van haar onderwerp. Zo heeft ze het tijdens ons gesprek regelmatig over Herman, alsof het een intieme vriend betrof. Zelf heeft ze de beroemde Vlaamse dichter echter niet persoonlijk gekend.

Hoe bent u bij dit project betrokken geraakt?

Kristien Hemmerechts is een goede vriendin en zij heeft me in 2001 gevraagd of ik de samenstelling van een brievenboek ter hand wilde nemen. Het was aanvankelijk wel een beetje merkwaardig dat ik in de brieven van een vreemde ging snuisteren, maar al snel bleek het een voordeel dat ik Herman niet van dichtbij gekend had. Ik werd immers niet gehinderd door mijn eigen herinneringen of emoties en kon dus een evenwichtige keuze maken. Aanvankelijk had Kristien Piet Piryns gevraagd, maar die vond de opdracht erg moeilijk, omdat hij zo goed bevriend was geweest met Herman. Samen met Kristien Hemmerechts



en Benno Barnard maakte Piryns wel deel uit van een leescomité waarmee ik steeds heb kunnen overleggen.

Hoeveel tijd kost het om vijftienduizend brieven door te nemen?

Daar ben ik wel een jaar mee bezig geweest. Veel brieven waren getypt, maar een flink aantal was met de hand geschreven. Ik moest uiteraard wennen aan het handschrift. Dat viel al met al wel mee, want Herman heeft een trefzekere hand. Bovendien dateerde hij bijna al zijn brieven, wat de ordening heel wat eenvoudiger maakte. Je moet natuurlijk ook niet denken dat ik gedurende een jaar van negen tot vijf brieven heb zitten lezen. Tegelijkertijd bestudeerde ik De Conincks werk en nam ik secundaire literatuur door om de correspondentie beter te kunnen begrijpen.

[p. 7]

Waarom is het eigenlijk geen volledige uitgave geworden zoals de briefedities van Gerard Walschap en Willem Elsschot?

Vooral vanwege de omvang: alleen al in de nalatenschap van De Coninck bevinden zich zo'n vijftienduizend brieven. Herman maakte van zijn eigen brieven kopieën en hield nauwgezet de tegencorrespondentie bij. Toch is zijn brievenarchief niet compleet. Als ik een integrale uitgave wilde samenstellen, dan had ik nog heel wat bijkomend speurwerk moeten verrichten en daar was noch de tijd, noch het geld voor. Daarom hebben we meteen gekozen voor een bloemlezing. Uiteindelijk hebben we 444 brieven opgenomen. Met de annotaties erbij leverde dat algauw een boek van ruim achthonderd bladzijden op.

Brief Van Herman de Coninck aan Jeroen Brouwers

21.2.1995

Beste Jeroen,

Hier volgt een oneerbaar voorstel.
Ik denk eigenlijk niet dat die Memlinc, of hoe heet hij, de Gouden Uil voor non-fictie zal winnen.
Het is natuurlijk niet eens appelen met citroenen vergelijken, maar appelen met citroenen en komkommers en spruitjes.
Toch heb ik het idee dat het tussen ons zal gaan.
Mijn voorstel is, àls dat het geval zou zijn, dat de winnaar de verliezer plus echtgenote uitnodigt voor een etentje in Comme chez soi - of een gelijkaardig etablissement.
Zo zou het ook voor de verliezer nog leuk worden.
De winnaar zou eventueel ook nog kunnen besluiten Benno & Deanne mee uit te nodigen. Zo zou het voor de verliezer héél leuk kunnen worden.
Ik heb me wel laten vertellen dat een etentje bij Comme chez soi BF 2000 per uur en per persoon kost.
En ik ken in Antwerpen twee restaurants die bijna even goed zijn: misschien is dat leuker vanwege de doorzak-mogelijkheden.
In elk geval heb ik me voorgenomen me niet nerveus te laten maken door de hele bedoening.
Vandaar dit plan.
Om helemáál zeker te spelen zouden we natuurlijk moeten zeggen: ook als Leopold III wint, gaan we samen eten.
Wat denk je?

Hartelijke groet,
Herman

Op basis van welke criteria zijn de brieven geselecteerd?

Het was van meet af aan de bedoeling dat dit boek een ruim publiek van belangstellenden moest kunnen aanspreken. We wilden dus niet alleen brieven van de dichter-polemist of de bezieler van het Nieuw Wereldtijdschrift opnemen, maar ook van de vader en de echtgenoot Herman de Coninck. Het boek heeft eigenlijk wel wat van een docusoap: het biedt een schetsmatig overzicht van dertig jaren uit een mensenleven. De eerste brief dateert van 1965, de laatste is een fax die Herman een halfuur voor zijn dood vanuit Lissabon naar Kristien stuurde.

Typisch voor brieven is dat ze gericht zijn aan één persoon. Heeft een groot publiek wel een boodschap aan deze intieme documenten?

Eerst en vooral hebben we de privacy van de correspondenten zo goed mogelijk proberen te beschermen. Aangezien Herman de Coninck op jonge leeftijd is gestorven, leven de meeste van zijn vrienden en kennissen nog. Juridisch gesproken hoefden we geen toestemming van de correspondenten, maar fatsoenshalve hebben we toch met zoveel mogelijk betrokkenen contact opgenomen.

Ik moet ook toegeven dat ik me bij de samenstelling van dit boek af en toe een echte voyeur heb gevoeld. Van sommige fragmenten dacht ik: die zijn niet voor mijn ogen bestemd. De brieven van Herman aan zijn ex-vrouw zijn soms te persoonlijk en je beseft dat ze beter niet worden gepubliceerd. Ik had echter een goed contact met Hermans ex-vrouw en na overleg hebben we toch enkele brieven geselecteerd.

Wie zijn de meest verrassende ‘pen pals’ van Herman de Coninck?

Hij heeft een boeiende correspondentie gehad met de Nederlandse jeugdschrijfster en dichteres Johanna Kruit. Ook heeft hij

[p. 8]

erg mooie brieven geschreven aan een voormalige non, aan een oud-leraar, aan een buurman, enzovoort. De briefwisseling met onbekende mensen is zeker zo interessant als die met grote schrijvers als Hugo Claus en Jeroen Brouwers of politici als Karel van Miert en Patrick Dewael.

En hij schreef niet alleen in het Nederlands. Herman heeft bijvoorbeeld ook gecorrespondeerd met Joseph Brodsky en Ryszard Kapuscinski. Verder zijn er uiteraard brieven aan uitgevers en vertalers opgenomen. Maar de naamsbekendheid van de correspondenten was geen selectiecriterium.

Kristien Hemmerechts over de selectie die Annick Schreuder gemaakt heeft: ‘Het boek kan je nu lezen als het portret van een mens. Het laat vele verschillende facetten van Herman zien, de grote en soms ook de kleine. Dat is uiteraard boeiend. Hij is zeer kwetsbaar in deze brieven: de lezer leert hem op een intieme manier kennen. Dat is wat me het meest getroffen heeft. Maar het was Hermans uitdrukkelijke wens dat er zo'n boek zou komen, dus...Herman had een postume droom, of beter: een droom voor de postumiteit. Die is nu in vervulling gegaan. Wat kan een mens zich - postuum - nog meer wensen?’

Welke indruk laat Herman de Coninck in zijn brieven na?

Herman noemde zich graag een ‘achteraffer.’ Deze omschrijving is wel accuraat, denk ik. Althans, dat blijkt toch uit de brieven. Bijvoorbeeld het kattebelletje voor de verjaardag van zijn dochter Laura, dat hij heeft achtergelaten op de keukentafel. Hij was aanvankelijk niet van plan om haar een cadeautje te geven, maar, terwijl hij dat briefje schreef, bedacht hij zich. ‘Allé vooruit’, voegt hij er nog aan toe en hij laat alsnog wat geld voor haar achter. Hij doet iets, bedenkt zich, doet iets anders en komt ook daar op terug.

De Coninck heeft ook bijzonder grappige brieven geschreven. Een paar jaar na het overlijden van zijn moeder kreeg hij van de stad Mechelen een nog te betalen rekening voor de rioolbelasting. Daar verzint hij een hilarische repliek op. Aan dat soort futiliteiten besteedde hij veel tijd, terwijl het echte werk zich opstapelde. Hij schreef vaak brieven als uitvlucht om dringender, maar vervelende klusjes te kunnen uitstellen. Zo kon hij halve nachten zitten schrijven en schrijven. Vaak zijn dat heel babbelachtige brieven geworden, maar even vaak zijn ze van een ongehoorde helderheid.

De geselecteerde brieven belichten zowel de mooie als de minder fraaie kanten van De Coninck. Zijn ruimhartigheid, zijn mildheid, zijn onvoorwaardelijke liefde voor sommige personen komen aan bod, maar ook zijn woedeaanvallen en zijn overgevoeligheid. Sommige fragmenten zijn allesbehalve flatterend en de vraag is dan of je Herman er een dienst mee bewijst om die te publiceren. Uiteindelijk moet een brievenuitgave echter ook eerlijk en genuanceerd zijn.

herman de coninck, een aangename postumiteit. brieven 1965-1997. amsterdam: de arbeiderspers, 2004. 862 blz.; €24,95; isbn 90 295 0979 1.