Literatuur. Jaargang 21

[p. 20]

Naar de gelijknamige roman
Het Nederlandse boek op het grote doek

‘Ik vind dat meer filmmakers eigen scripts zouden moeten schrijven, want als ze maar met die boekverfilmingen bezig blijven wordt film een afhankelijke kunstvorm, die zelf niks meer te vertellen heeft. Je kunt wel prima vakwerk afleveren met een goede boekverfilming, maar dan kun je net zo goed parket gaan leggen.’ Aldus filmmaker Eddy Terstall enkele jaren geleden in De Filmkrant. De productie van boekverfilmingen is er niet minder om geworden. Waarom grijpen filmmakers toch zo graag terug op de letteren?

sasja koetsier

Op het Nederlands Filmfestival in Utrecht gaat deze maand de film Verborgen gebreken van Paula van der Oest in première. Het scenario is gebaseerd op de roman van Renate Dorrestein en is daarmee één van de dertien Nederlandse boekverfilmingen die voor het jaar 2004 gepland staan. Eén ervan is een biografie (De dominee over Klaas Bruinsma), een ander de reconstructie van een diamantroof (Dennis P.) en dan is er ook nog een kinderboek (Pluk van de Petteflet). Blijven over tien verfilmingen van literaire fictie. Is dat veel?

Op het totaal van 68 films waarvan de uitbreng nog dit jaar is voorzien, lijkt het vrij weinig, maar het is niet waarschijnlijk dat alle aangekondigde films daadwerkelijk worden gerealiseerd en het bioscoop- of televisiescherm halen. Op dit moment komen jaarlijks gemiddeld ruim dertig Nederlandse films uit, inclusief coproducties.

In de internationale cinema is het aandeel van boekverfilmingen vergelijkbaar. Sommige Hollywoodregisseurs zweren erbij, zoals Stanley Kubrick, die zich sinds hij in 1957 doorbrak met Paths of Glory, nooit meer waagde aan een oorspronkelijk scenario. Zijn verfilming van Nabokovs Lolita hoort tot de bekendste boekverfilmingen ter wereld. Maar dat bijvoorbeeld veel van de horrorachtige cultfilms van David Cronenberg op bestaande verhalen of romans zijn gebaseerd, springt al minder in het oog. Zo is ook het overgrote deel van de films die Alfred Hitchcock regisseerde, gebaseerd op een literaire bron. Hitchcock beschouwde de romans, verhalen en toneelstukken waarop hij zijn films baseerde echter eerder als vertrekpunt. Soms plukte hij er zomaar iets uit wat hem van pas kwam en verwerkte dat tot een plot. Hij was dan ook bij uitstek iemand die de film het verhaal liet bepalen, en niet andersom.

Want hoewel er iets van gemakzucht aan kleeft: zo voor de hand liggend is het ook weer niet, een film maken van een boek. Het moet nog een flinke toer zijn om een hele roman terug te brengen tot zo'n anderhalf uur film. Voor scenaristen is een roman vooral aantrekkelijk vanwege de uitgewerkte karakters. Maar aan het plot moet vaak flink gesleuteld worden en de vertelstructuur van een roman sluit doorgaans niet goed aan op die van de film.

Tegenover de mening van filmmakers als Terstall staat in Nederland bijvoorbeeld die van Frans Weisz, die bij voorkeur werkt met scenario's gebaseerd op een boek. Op de Scriptschool, een opleiding die twee jaar geleden in Amsterdam werd opgericht, haalt men er evenmin de neus voor op. Directeur Mieke Bouma vindt dat het niet moet uitmaken of een auteur het idee voor een script baseert op een boek of op iets anders. Tenminste: als de scenarist er maar in slaagt een nieuw product te creëren. ‘Het keurig navertellen van het verhaaltje vind ik zelf nogal saai. Het wordt pas interessant als er een nieuwe

[p. 21]

laag overheen wordt gelegd.’ Scenarist Ger Beukenkamp, als docent verbonden aan de Scriptschool, vindt de verfilming van De avonden een voorbeeld van een geslaagde romanbewerking. ‘Dat boek werd altijd als onverfilmbaar beschouwd. Maar de scenarioschrijvers (Jean Ummels en Rudolf van den Berg, red.) hebben een uitgelezen filmdramaturgisch middel ingevoerd, namelijk de tijdsdruk die het hoofdpersonage zichzelf oplegt. In de roman speelt dat nauwelijks een rol, maar in de film geeft het precies de noodzakelijke spanning.’ Zelf haalt hij zijn thema's vaker uit de actuele werkelijkheid dan uit literaire fictie. ‘De aantrekkelijkheid van een roman zit 'm meestal niet alleen in het verhaal.’

Het boek was beter

Maar hoezeer scenaristen ook de nadruk leggen op de film als een zelfstandig kunstwerk, het publiek en de critici kunnen de vergelijking vaak toch niet laten. Dat roepen de makers ook wel een beetje over zich af, vooral wanneer ze zich concentreren op de ‘leeslijstklassiekers’. In zulke gevallen neemt het publiek het de filmmaker over het algemeen niet in dank af wanneer die zich te veel vrijheden permitteert ten opzichte van de roman. Zo ontstond een kleine twintig jaar geleden veel commotie rond de verfilming van Het bittere kruid. Schrijfster Marga Minco spande een rechtszaak aan om te voorkomen dat de film, waarin het joodse hoofdpersonage een NSB-vriend had gekregen, onder de titel van haar roman zou worden uitgebracht. De rechter stelde filmmaker Kees van Oostrum in het gelijk, maar het publiek had er inmiddels geen vertrouwen meer in. De film werd een flop.

Hier ging het duidelijk om een principekwestie, want in de meeste gevallen houden auteurs zich of op de vlakte, of ze laten zich desgevraagd in prijzende bewoordingen over de film uit - zij weten als geen ander dat goede publiciteit ook goed is voor hun boekverkoop.

Maar is het ook goed voor de film? Wie de film als onafhankelijke kunstvorm koestert, zal de aandacht voor

Scènefoto uit The Discovery of Heaven

boekverfilmingen een doorn in het oog zijn. In zakelijk opzicht blijken boekverfilmingen echter wel degelijk succesvol. Begin jaren zeventig trok het duo Paul Verhoeven/Rob Houwer met een aantal succesvolle boekverfilmingen (Turks fruit, Wat zien ik, Keetje Tippel) de Nederlandse film uit het slop. Mogelijk is toen het imago van de boekverfilming als gegarandeerde kaskraker gevestigd. Een aantal succesvolle boekverfilmingen van de afgelopen jaren (The Discovery of Heaven, De tweeling, Phileine zegt sorry, Daens) heeft daar zeker aan bijgedragen. En is het toeval dat dit opnieuw samenvalt met een opleving van de Nederlandse film?

‘Ik wil gewoon een Giphart verfilmen’

Mischa Alexander, die een aantal zeer succesvolle oorspronkelijke scenario's schreef (All Stars, Volle maan) werd onlangs gevraagd of hij het scenario voor De scheepsjongens van Bontekoe voor zijn rekening wilde nemen. Het zou de eerste keer zijn dat hij een scenario op basis van een boek schrijft, in zijn beleving eigenlijk een zwaktebod. Maar: ‘Op dit moment komt zo'n klus me best goed uit. In vergelijking met een eigen scenario schrijven is het makkelijk geld verdienen.’

Ooit vroeg Joop van den Ende hem een boek van Ronald Giphart te bewerken, maar daar zag hij niets in. Wel had hij nog een eigen scenario liggen dat hij het waard vond om verfilmd te worden. Daar had de uitvoerend producent van Van den Ende echter geen oren naar. ‘Het maakt me niet uit dat jij een goed scenario hebt: ik wil gewoon een Giphart verfilmen. Dan heb ik de eerste 150.000 scholieren namelijk al binnen’, luidde de verklaring. Een filosofie die door de bezoekcijfers van de eerste Giphart-verfilming Ik ook van jou ternauwernood wordt bevestigd (de film trok 144.000 bezoekers, voor een Nederlandse film niettemin een behoorlijk aantal), maar die door Phileine zegt sorry (289.000 bezoekers) inderdaad ruimschoots wordt waargemaakt. Kwaliteit lijkt niet van

[p. 22]

doorslaggevend belang. Zo werd de verfilming van De passievrucht (een script van Kees van Beijnum naar de roman van Karel Glastra van Loon) alom afgekraakt. Toch trok de film meer dan honderdduizend bezoekers. Voor de producenten betekent de koppeling aan een boektitel een handig marketinginstrument, de bioscoopbezoeker weet wat hij kan verwachten. Of dat verhaal ook opgaat voor De scheepsjongens van Bontekoe of bijvoorbeeld de geplande verfilming van de Camera Obscura, valt te betwijfelen. Het zal in elk geval de huidige generatie scholieren niet aanspreken: voor hen zijn de titels óf onbekend, óf bedekt met een dikke laag stof. Niettemin regeert het idee dat met een boekverfilming geld kan worden verdiend. Ook daarvan kan Mischa Alexander getuigen: ‘Normaal gesproken roer ik me eigenlijk nooit zo in vakdiscussies, maar ik heb één keer een hele boze brief geschreven naar het Filmfonds. Dat was een jaar of drie geleden, toen Burny Bos daar net als intendant was aangesteld voor de commerciële producties (het fonds heeft aparte subsidietrajecten voor de commerciële en de artistieke film, red.). Het Filmfonds geeft een nieuwsbrief uit, en daarin had hij een stuk geschreven waarin hij zijn beleid uiteenzette. Hij stelde simpelweg vast dat boekverfilmingen de laatste tien jaar het meeste publiek trokken, en daar zou hij dus zijn beleid op afstemmen.’

‘Ik heb toen bij de NFC (Nederlandse Federatie voor de Cinematografie, red.) informatie opgevraagd, en wat bleek? Als je de kinderfilms niet meerekent, dan zijn boekverfilmingen helemaal niet zo vreselijk succesvol. In de top-10 van films met de hoogste bezoekersaantallen van de voorafgaande tien jaar waren maar twee of drie boekverfilmingen, en die stonden ook niet bovenaan. Karakter zat erbij, maar op de tiende plaats, en The Discovery of Heaven kwam pas na Flodder in Amerika, Filmpje en Costa! Die brief van mij is integraal geplaatst, met een reactie van Burny Bos erbij waarin hij uitlegde dat ik het verkeerd had begrepen en het niet betekende dat hij geen steun gaf aan oorspronkelijke scenario's, maar daar ging het mij niet om. Het punt is dat iemand op zo'n positie zomaar zo'n uitspraak doet. Want het beïnvloedt het gedrag van allerlei andere partijen: omroepfondsen, financiers, producenten en distributeurs.’

Toch illustreert het voorbeeld van Mischa Alexander onbedoeld het tegendeel. In de top-10 van 1992 tot 2002 komen namelijk nog twee andere boekverfilmingen voor: De kleine blonde dood op de zesde en Left luggage op de negende plaats. En vier boekverfilmingen in een top-10 is geen slechte score wanneer grofweg een op de drie uitgebrachte films teruggaat op een roman. Blijft de vraag wat er het eerste was, de kip of het ei. Jeroen Krabbé had voor The Discovery of Heaven een budget van zo'n dertien miljoen euro tot zijn beschikking, het hoogste dat ooit voor een Nederlandse film werd gebruikt. En dat is de film aan te zien: een cast van internationale acteurs en een geraffineerde art direction. Allicht maakt dat een film aantrekkelijker voor een groot publiek.

Dat ook de omroepen een voorkeur vertonen voor boekverfilmingen is een onder filmmakers veelgehoorde, maar moeilijk te staven bewering. Bovengenoemde succescijfers zullen echter ongetwijfeld een rol spelen in het besluit rond de vraag of een omroep al dan niet participeert in een filmproject. De wijze waarop de financiering voor een geplande film tot stand komt, zou ook wel eens in het voordeel van boekverfilmingen kunnen werken. Zo heeft Mischa Alexander naar eigen zeggen lange tijd ‘lopen leuren’ met een treatment (een korte opzet voor een scenario) van tien pagina's voor All Stars. Pas toen hij met een uitgewerkt scenario op de proppen kwam, kreeg hij het aan de man. Bij een boekverfilming biedt het boek een groot deel van de achtergrondinformatie die niet in het treatment past.

Inventieve filmmakers vinden er altijd wel wat op. In Hollywood is het al een gebruikelijke praktijk om een idee voor een film eerst in boekvorm te publiceren en dat dan weer tot een scenario te bewerken. Ook in Nederland begint deze werkwijze ingang te krijgen. Nadat Hans Galesloot tevergeefs een scenario voor een film over de Greet-Hofmans-affaire probeerde te slijten, besloot hij er uiteindelijk maar een boek over te schrijven: Mevrouw Majesteit. Met succes: Frans Weisz wil het gaan verfilmen.