Literatuur. Jaargang 21

[p. 41]

Jan de Roos: kunstenaar, geen straatzanger

Johan Oosterman

Het waren zijn nadagen. Wie in de jaren zeventig van de twintigste eeuw door de Groninger Herestraat liep, trof daar, voor de Hema, een excentrieke straatzanger. Jan de Roos (vaak Jan Roos genoemd) droeg een slipjas, van boven tot onder behangen met medailles, onderscheidingen, diploma's, maar ook een bordje ‘twee keer bellen’. Zijn stem was zwakker geworden - in betere tijden klonken zijn onverstaanbare uithalen welluidend - en zijn acrobatische bewegingen gingen moeizaam. Wel zwaaide hij vaak vervaarlijk met zijn stok als hij door voorbijgangers niet serieus werd genomen. De ergste woede-uitbarstingen volgden als hij te weinig betaald kreeg. Wie een stuiver betaalde, kreeg naar het hoofd geslingerd dat de kunst meer waard was. Jan de Roos was een kunstenaar, geen straatzanger.

Wie in Groningen de naam Jan de Roos laat vallen krijgt de meest wonderlijke verhalen te horen over een straatzanger die leefde voor de kunst, rondreisde door dorpen, overal schulden makend. En iedereen kent net even andere details, is ervan overtuigd dat zijn of haar versie de juiste is. Alle Groningers van boven de 35 hebben Jan de Roos gekend, in zijn wonderlijke uitdossing.

Ontelbaar zijn de verhalen en anekdotes die over hem de ronde doen, 25 jaar nadat hij op 13 december 1979 overleed. Daaruit komt een beeld te voorschijn van iemand die de gek speelde op het podium van de straat. Maar Nico Favre, van het Nederlandsch Leger des Heils, zegt in het Nieuwsblad van het Noorden van 6 december 1989: ‘Hij bezocht regelmatig onze samenkomsten op zondag en daar was hij een keurige heer, die zich niet van u of mij onderscheidde. Ik plaagde hem wel eens als hij in de Herestraat stond. Dan zei ik hem, dat het een wijs man is, die voor gek kan spelen. Jan glimlachte dan en maakte een apart hoogstandje. Gek was hij bepaald niet.’ Toch overheersen de anekdotes over zijn zotheden. Bijvoorbeeld over hoe hij met de antenne van een autoradio rondliep. Als deze half uitgeschoven was, was hij op de radio te horen en was hij helemaal uitgeschoven dan verscheen Jan de Roos op de televisie, zo vertelde hij zelf.

Op zoek naar feitelijke informatie over Jan de Roos stuitte ik op een probleem dat uit de oral history maar al te bekend is: veel verhalen, veel constanten, maar ook talrijke verschillen, zelfs over zijn laatste rustplaats. In werkelijkheid bevindt zijn graf zich in Ureterp, de plaats waar hij in 1896 was geboren.

De zoektocht was in veel opzichten leerzaam. Hét verhaal over zijn leven is niet zomaar op te tekenen, omdat er in feite talloze verhalen over hem bestaan; er heeft zich een ‘zee van verhalen’ rond zijn figuur gevormd. Bij het zoeken naar materiaal dat houvast zou kunnen bieden temidden van de legendevorming, kreeg ik een artikeltje toegespeeld uit de Friesche Koerier uit 1968. Het was gebaseerd op de Biografie van Jan de Roos door Wiert Kruise, gepensioneerd politieagent in Woltersum. Kruise, zelf

[p. 42]

geboren in 1904, heeft zich, vooral na zijn pensioen, intensief beziggehouden met het op schrift stellen van zijn eigen geschiedenis en de geschiedenis van zijn streek. Maar de biografie waarvan sprake was in de Friesche Koerier bestond slechts in twee getypte exemplaren. Na 36 jaar leek de kans klein deze in handen te krijgen. Een oproep voor Radio Noord, de omroep van Groningen en Drente, leidde verrassend genoeg binnen korte tijd tot het gewenste resultaat: twee zoons van Kruise meldden zich; de biografie van tien bladzijden wordt door hen nog gekoesterd. Terecht, want temidden van alle mondelinge verhalen biedt zij informatie over het leven van de zanger die elders niet te vinden is: over zijn jeugd, zijn huwelijk en het

de oorzaak van jan zijn manier van zingen en de daarbij uit te voeren buigingen
Het was in de dertiger jaren. In Nederland, ja bijna de gehele wereld sprak men van crisis. Deze crisis drukte ook de arbeidersbevolking.
De overheid zocht een middel om het leed en de armoede van dit bevolkingsdeel te verzachten en vond de werkverschaffing uit. Grote en kleine groepen werden hier en daar tewerk gesteld. Het is bij een ieder wel bekend, dat wanneer



er ergens zoo'n ploeg werkvolk bezig is, gaat het precies als bij de kippen. Er wordt één afgepikt. Dit nu ging in de vorm van plagerij en het ophemelen van zijn kwaliteiten als voordrager en of zanger. In het byzonder als er één bij is, wiens ontwikkeling minder is dan bij het gros van de ploeg.
Zo iemand nu was Jan. Volgens hem zelf kon hij goed voordragen en zingen. Hij noemde dat kunst. De medearbeiders van Jan buitten dit uit, door hem in alles aan te moedigen. Zij beleefden elke dag weer plijzier in Jan zijn vertoningen. Iedere dag werd Jan aangemoedigd en werden zijn buigingen en uithalingen mooier van vorm en beter van kwaliteit. Jan geloofde zelf dat zijn stille pantomime's en dergelijke tot de hoogst gewaardeerde kunst kon worden gerekend. Steeds meer en meer werd het daar op de werkverschaffing uitgebuit. Eén van zijn voordrachten was getiteld: De Hienderdans (paardendans). De Hienderdans bestond uit het naar voren en achteruit-springen, gelijk een wild paard. Deze dans duurde precies zo lang als zijn mede arbeiders het maar wilden. Lachen en het aanmoedigen van Jan was de stimulans om door te gaan. Soms was hij totaal uitgeput en kon hij niet meer. Op de duur werden deze dingen toch vervelend voor degenen die elke dag weer de eigenaardige capriolen van Jan te zien kregen. Jan werd toen voorgehouden dat hij een goede stem had als zanger. Jan geloofde dit en in een ommezien was omgedoopt in een zanger, hetgeen weer een nieuwe vorm van afleiding gaf.
Vast staat wel dat door de aanmoediging van Jan door zijn mede-arbeiders en het uitputtende gedoe, zijn verstandelijke vermogens een flinke klap hebben gekregen, alhoewel ook weer gezegd kan worden, hij is niet zo gek als de anderen wel denken. Dit blijkt wel uit het volgende: nog niet zovele jaren geleden ontmoette hij een van zijn aanmoedigers uit de crisisjaren. Hij zeide toen: ‘Laat de anderen maar met de schop werken, ik pak hem nooit weer op.’
fragment uit biografie van jan de roos (1967), wiert kruise

begin van zijn loopbaan als straatzanger. Kruise schreef een liefdevol portret van ‘deze excentriek der maatschappij’. Het wachten is op de schrijver die een dergelijk portret van de straatzanger combineert met de verhalen waarin hij nog voortleeft.

zie ook www.literatuuronline.nl