Literatuur. Jaargang 21

[p. 27]

De liedjes klinken voort
Hoe het lied is verdrongen door de zanger

Vergelijk het straatlied met een oude caravan. Ooit gebouwd maar daarna in vreemde handen gekomen, vertimmerd en opnieuw ingericht. Het amusementslied? Een snelle auto die langzaam in een oldtimer verandert. Een lied, zeker als het een oude hit is, wordt zorgvuldig gerestaureerd en heruitgebracht in de originele versie. Het lied heeft zich in de twintigste eeuw vastgeklonken aan de zanger terwijl het straatlied verdween. Hoe is dat in zijn werk gegaan?

Jacques Klöters

Het uitgaansleven in Amsterdam rond 1865 is goed te volgen aan de hand van het dagboek dat Jacob Verbeek en zijn vriendinnetje Hermine van der Sande bijhielden. Uitgaan betekende voor hen naar het theater gaan, naar schouwburgen, salons des variétés en kermistheaters. Concerten bijwonen in concertzalen, parken en café-concerts, bals bezoeken, eten en drinken en overal naar muziek luisteren, naar levende muziek.

Hermine had op haar 24e jaar al zo'n 1400 opera's, operettes, vaudevilles, kluchten, blijspelen, drama's en andere vormen van theater bezocht en daar een nauwkeurige boekhouding van bijgehouden. Met Jacob ging ze bijvoorbeeld in de zomer van de jaren 1863-1868 iedere dag naar een zomertuin in Amsterdam. Zoiets als De Parade van tegenwoordig. Op de plek waar nu het Vondelpark begint, lag een grote tuin met daarin een zomertheater, er waren verfrissingen te krijgen, men wandelde door laantjes, groette bekenden en luisterde naar muziek. Er zat een goed orkest en er werd gezongen door een troepje internationale artiesten die alle avonden iets anders brachten. Nederlandse liedjes waren er maar weinig te horen, het amusementslied was in die dagen zeer op Frankrijk gericht. Jacob noteerde na elk bezoek de datum, de namen van de artiesten die optraden, de titels van de muziekstukken, liedjes en scènes die gespeeld waren, hij maakte melding van balletten, vuurwerk en verrichtingen van acrobaten en goochelaars.

Vol van de orphe-us

Het populaire lied zat in die tijd vooral opgeborgen in grappige theaterstukjes. Men noemde die stukjes vaudevilles en sinds kort was er een nieuw genre in de mode geraakt waarin de muziek nog belangrijker was dan de tekst: operette. De naam van de componist Offenbach lag op ieders lippen. ‘Iedereen was vol van de Orphe-us met een e waar geen eind aan kwam. In het Park, in Artis, in het Paleis voor Volksvlijt kreeg men minstens eens in de week een potpourri uit de Orphée aux enfers te horen; op onze intieme danspartijtjes en op de voorname bals werd [...] gedanst op muziek uit diezelfde opera; en makkelijk te onthouden melodieën eruit waren weldra bekender geworden dan de meest bekende aria's uit de Italiaanse opera's' schreef Mendes da Costa, een tijdgenoot van Jacob en Hermine. Operamuziek was populaire muziek.

Het hoogtepunt van het uitgaansleven was volgens Jacob en Hermine de kermistijd, die in Amsterdam de septembermaand schittering verschafte. De kramen stonden op de Westermarkt en de attracties op de Botermarkt (nu Rembrandtplein). En daarbuiten klonk uit alle cafés muziek, puilden de theaters uit en hosten tot diep in de nacht groepen mensen door de straten en brulden het kermislied van dat jaar. De grootste sensatie van 1865 was de ballonvaart van Nadar. Jacob en Hermine zagen de onverschrokken ballonvaarder de lucht in gaan. Vijf dagen later hoorden ze in een café-chantant op de kermis een lied over deze gebeurtenis dat door iedereen overgenomen werd:

[p. 28]

Hermine van der Sande en Jacob Verbeek

En Nadar kreeg goede zin
En toen steeg hij de hoogte in
Kees, Kees, Kees, je hebt er water bijgedaan,
Ik heb je met de kruik bij de pomp zien staan

Er waren acteurs die beter zongen dan de anderen en die daarom bekend stonden. Nathan Judels en Eduard Bamberg waren de bekendste vaudeville-artiesten en zij reisden 's zomers langs de kermissen en speelden dan de meest succesvolle scènes en liedjes uit de vaudevilles. Die liedjes werden daardoor nog bekender, en gingen vaak als straatlied of gezelschapslied een eigen leven leiden. Zo'n gezelschapslied was bijvoorbeeld Bij het klinken der bokalen dat iedereen in die tijd kende en dat altijd op vrolijke partijtjes aangeheven werd. Het heette eigenlijk Henri's Drinklied en was door Judels bekend gemaakt in het stuk van Holtey: Laurierboom en Bedelstaf.

Fanatieke fans als Jacob en Hermine kochten foto's van de artiesten die ze kenden en ze probeerden de tekst en muziek van hun liedjes in handen te krijgen. Jacob vroeg aan de artiesten hun teksten en schreef die 's avonds over. Hij liet z'n handschriften vervolgens inbinden tot prachtige boekjes en gaf die dan als liefdesgeschenk aan Hermine.

Het kon ook eenvoudiger. In de Kalverstraat waren diverse muziekwinkels gevestigd die ook muziek drukten en uitgaven. De uitgeverij van serieuze muziek Brix von Wahlberg had de zaak grootscheeps aangepakt met de serie Les salons des variétés: ‘verzameling der meest gezochte liederen, romances, comique scènes etc. met accompagnement van piano-forte.’ In totaal verschenen in die serie tussen 1850 en 1870 ruim driehonderd liederen en scènes die losgemaakt waren uit de vaudevilles en zangspelen waarin ze geklonken hadden. Mogelijk werd deze bladmuziek ook in de pauzes van theatervoorstellinggen aan het publiek te koop aangeboden. De liederen werden vervolgens ook gebundeld verkocht in boekjes met titels als Liederen-album, Nieuw liederen album en Les salons des variétés, die tussen de jaren vijftig en negentig vele keren werden herdrukt bij diverse uitgeverijen. Wat in de theaters gezongen werd, kon dus vrij gemakkelijk ook thuis ten gehore worden gebracht.

Opmerkelijk is dat de artiest hoogst zelden werd genoemd op de omslagen van de stukjes bladmuziek. Alleen de namen van Judels en Bamberg waren kennelijk een extra aanbeveling. Een aantal van deze liederen daalde in aanzien en werd zeventig jaar later door de straatliede-renverzamelaars Wouters en Moormann in hun bloemlezing opgenomen.

In 1865 was er dus veel muziek te horen, en werden liederen populair gemaakt door artiesten wier naam en reputatie niet zo groot waren dat we ze nu nog kennen. Het was het lied en niet de zanger waar het om draaide. De componist en de schrijver van het lied zijn vaak onbekend. Auteursrecht bestond nog niet en dat wat we nu diefstal zouden noemen was dagelijkse praktijk.

Liedjes klonken voort

Rond 1900 ontstond het amusementsbedrijf. Er waren overal theaters gebouwd, de kermissen hadden aan belang ingeboet of waren verboden. Het was het hele jaar door mogelijk om uit te gaan, en kinderen uit kermisfamilies specialiseerden zich. De muzikantenfamilie Buziau bracht de grootste revuekomiek voort, uit het acteursgeslacht Bamberg kwam de grootste goochelaar Okito, de kermisfamilie Davids had uiterst talentvolle kinderen in Louis en Henriette Davids. Er ontstond een pool van artiestenspecialisten, zangers, dansers, komieken, kunstenmakers, die in wisselende opstellingen door het land reisden. Het nieuwe genre heette variété. Er kwam een artiestenbeurs waar vraag en aanbod elkaar ontmoetten, belangenvereni-

[p. 29]

gingen van artiesten met een eigen artiestenblad, men logeerde in artiestenpensions, er waren impresario's, agenten, muzikanten, kleermakers en goocheltrucontwerpers.

Rond 1900 waren er drie grote sterren. Abraham de Winter, overgrootvader van Leon, bracht politieke humor en zong liedjes op bestaande melodieën. Zijn bekendste lied was De blauwe Kiel, een sociale smartlap, die ook op politieke bijeenkomsten gezongen werd. Wouters en Moormann namen het op in hun verzameling straatliederen. Dan had je Chretienni, een charmante zanger die uit België kwam. Hij gaf zijn liedjes veelal uit in eigen beheer maar ook bij muziekhandel Alsbach. Ze werden aan de zaal verkocht en verder in feestwinkels. Zijn bekendste lied Naar de parade in de Maliebaan zong hij op de wijs van een populair Frans lied, veertig jaar later door Wouters en Moormann als straatlied uitgegeven. Ten slotte was er de oubollige Nico de Haas. Ook hij schreef graag op de actualiteit. Toen in 1903 de grote spoorwegstaking uitbrak had hij een enorm succes met een lied op de wijze van de Engelse hit: The man that broke the bank in Monte Carlo. Ook Bij de Spoorstaking 1903 werd door Wouters en Moormann als straatlied uitgegeven. Conclusie: het amusementslied was een belangrijke bron voor het straatlied. De namen van de beroemdste artiesten verbleekten, maar hun liedjes klonken voort. De daarop volgende generatie artiesten Albert Bol, Maurice Dumas en Louis Davids gebruikte vaker speciaal gecomponeerde muziek. Sommige kapelmeesters van theaters ontwikkelden zich tot componist. Margie Morris, een Engelse vriendin van Louis Davids componeerde schitterende liedjes die nog altijd gezongen worden.

Het lied was losgekomen van de toneelstukjes waarvan het oorspronkelijk deel uitmaakte. Er werd veel naar het buitenland gekeken en gespecialiseerde vertalers bewerkten buitenlandse succesnummers. In 1906 was bijvoorbeeld ‘Berliner Luft’ van Paul Lincke uiterst populair, in café-concerts werd het gespeeld door damesorkesten en het duo Davids zong op deze muziek zijn Reisje langs de Rijn. Le petit panier werd een reuze succes voor Maurice Dumas: O Japie is getrouwd.

Een groot wonder was het optreden van de heer J.H. Speenhoff. Hij zag er niet uit als een artiest, maar als een kunstenaar, had een totaal nieuwe toon en bracht een kruising tussen kunst, volkslied, straatlied en amusementslied. Hij schreef de tekst en muziek zelf en zijn voordracht was fascinerend, vooral door zijn grote persoonlijkheid. Wat hij bracht werd cabaret genoemd, een nieuw genre waarin men het populaire amusement wilde veredelen en wilde opstuwen tot de hoogte van kunst.

Met de professionalisering van de artiesten en het ontstaan van het amusementsbedrijf had ook het auteursrecht zich ontwikkeld. Nederland was vrij laat met het ondertekenen van verdragen en het opzetten van een organisatie die het auteursrecht kon innen voor de rechthebbenden. Die organisatie heette voor de live uitvoerenden buma en voor muziek die mechanisch vastgelegd was stemra. Schrijvers, componisten en uitgevers werkten erin samen. Diverse muziekuitgevers specialiseerden zich in populaire muziek en om de verkoop te bevorderen werden foto's van bekende artiesten gebruikt op de omslagen of werden door kunstenaars fraaie voorbladen vervaardigd. Alsbach & Doyer had de mooiste omslagen en ook de beste nummers.

Dogboek van Van der Sande en Verbeek

[p. 30]

De ster centraal

In 1900 werden de eerste grammofoonplaten opgenomen in Nederland. Daarmee werd een nieuwe mijlpaal bereikt in het vastleggen van muziek. Het waren niet meer de noten en de teksten die vermenigvuldigd werden, maar de uitvoering zelf. Aanvankelijk nam men in Nederland zelf op, maar al snel kwamen er internationale studio's en gingen de artiesten naar Pathé in Parijs, de Gramophone Company in Londen of de Lindström-fabrieken in Duitsland. Die maatschappijen voerden verschillende labels en sub-labels voor verschillende klassen van artiesten. De Gramophone Company had als hoofdlabel His Masters Voice en voor de mindere artiesten of goedkopere heruitgaven voerde ze de naam Zonophone. Aanvankelijk werden nog niet zo veel platen verkocht, maar er waren wel veel titels beschikbaar van bekende artiesten. Volgens J.H. Smit liep de platenomzet gelijk op met de bladmuziek. De eerder genoemde sterren maakten vanaf 1900 honderden opnamen. De vroegste catalogi waren alleen lijsten van muziektitels. De maatschappijen contracteerden echter, te beginnen met Caruso, grote namen en zo veranderden ook de campagnes: de ster stond centraal. Zijn succesnummers werden op kleinere labels door heel veel anderen

Caruso vroeg in zijn carrière in de opera Rigoletto in het Teatro Mercadante in Napels

uitgevoerd: Volendammer straatartiesten, draaiorgels, kunstfluitisten, etc.

De grammofoon was in het begin duur, maar toen de radio in de jaren twintig opgang maakte konden wereldsterren beluisterd worden tot in het kleinste gehucht. Omroepverenigingen werden machtige organisaties met huisorkesten, eigen radiozangers, etc. Ze brachten voortdurend eigen producties en ze draaiden hooguit bij uitzondering een plaatje. Repertoire dat op de radio succes had, werd pas later op de plaat gezet. Albert de Booy, Bob Scholte, Snip en Snap en De Ramblers waren vooral populair vanwege de radio. Radio volgde dus niet de muziekindustrie zoals nu, maar leidde die. Ook de film genereerde veel muzikale successen. Orkesten, bioscooporgels, zelfs zangers en variéténummers stonden op het programma van een bioscoopavondje. De komst van de sprekende film was een klap voor de musici. Velen vonden vervolgens emplooi bij de radio.

Uitgevers werden steeds actiever. J.H. Smit hield vanaf 1914 wekelijks audities in een bioscoop. Repertoire dat hem wat leek, kwam in zijn fonds. Hij deed zijn voordeel met de opkomst van de sprekende film, hij werd alleen-vertegenwoordiger van De UFA-tonfilm. Elke donderdag-ochtend keek hij nieuwe films en besliste hij welke nieuwe schlager hij zou uitgeven. Er werd door een vaste ploeg tekstschrijvers meteen een vertaling of bewerking gemaakt en als een lied populair werd, kon Smit twintig- tot dertigduizend exemplaren van de bladmuziek verkopen. Het Nonnenkoor was zijn best verkopende stukje muziek: hij verkocht honderdduizend exemplaren en het werd veel door straatzangers gezongen.

Deze situatie, waarin radio, film en muziekuitgevers internationale liedjes exploiteerden die door verschillende lokale zangers en orkesten werden uitgevoerd, bleef tot ver in de jaren vijftig van de twintigste eeuw voortduren. Het draaide nog altijd om het lied, niet om de zanger.

De meest geliefde songs van de twintigste eeuw zijn classics: liedjes die iedereen kent en die iedereen op zijn repertoire heeft gehad. Wie op internet kijkt hoeveel verschillende versies er van een lied bestaan, zal merken dat de top-3 van de twintigste eeuw een andere is dan de luisteraars van Radio 2 onlangs aanwezen. Van Stardust van Hoagy Carmichael bestaan 1516 verschillende versies, Body and Soul kent er 1675 en het topnummer van de twintigste eeuw is Gershwins Summertime waarvan minstens 1688 covers bestaan. En toen kwam de rock-'n-roll.

[p. 31]

Jamai, winnaar van Idols 2003

Mijn eerste rock-plaatje was van Bill Haley: Rock around the clock. Daarvan zijn miljoenen exemplaren verkocht. Toch bestaan er maar ongeveer 25 covers van het lied. Wat was er aan de hand?

Toen in Nederland bekend werd dat er een nieuwe dans was, de rock-'n-roll, handelde de muziekindustrie zoals ze dat gewend was. Ze vroeg het populaire duo De Spelbrekers - dertigers, dus jonge mensen in de ogen van de platenbazen - of het een Nederlandse versie wilde zingen. De spelbrekers zongen immers al veel dansbare nummers: walsen, foxtrots. De rock-'n-roll kon daar wel bij. Maar de versie van De Spelbrekers uit 1956 sloeg niet aan. Er ontstonden geen wilde taferelen, er waren geen koortsachtige fans, er gebeurde niets. Het was het jaar waarin Johnny Jordaan doorbrak met liederen die elke draaior-gelman en accordeonist kon spelen. De 78-toerenplaat verdween, we gingen singeltjes kopen en er kwamen hitlijsten. De populaire muziek werd jeugdcultuur en de uitdrukking van een levensstijl. De oude rotten in het muziekuitgeversvak hadden er geen antwoord op.

Er was iets heel erg veranderd op het terrein van de populaire muziek. Het nieuwe repertoire was niet meer geschikt om door anderen uitgevoerd te worden. De originele arrangementen, de manier van zingen en ook de opnametechniek met elektronische geluidseffecten konden niet zomaar worden nagedaan. Het origineel moest worden verkocht, niet de lokale versies. In 1965 kwamen de Rolling Stones met het liedje It's the Singer not the song en daarmee gaven ze goed aan wat er was veranderd.

Alles waar geld mee te verdienen valt

De veranderingen van de laatste jaren kunnen niet los gezien worden van de veranderingen in de maatschappij. Nederland ontwikkelde zich tot een moderne geïndustrialiseerde samenleving waarin het amusementsbedrijf muziekindustrie en showbusiness is geworden. Die industrie en de mediale verspreiding staan ver af van het straatlied waarbij geen technologie aanwezig was, maar waarbij de uitvoerenden direct met het publiek communiceerden. De liederen van de laatste vijftig jaar worden minder vaak gecoverd door andere artiesten. Nieuwe media zorgden en zorgen voor nieuwe vormen van exploitatie. De muziekuitgevers merkten dat het repertoire niet meer geschikt was om thuis op de piano te spelen. Bladmuziek werd steeds minder verkocht. De muziekuitgevers fuseerden, net als andere bedrijven, ze kochten fondsen aan en groeiden in omvang. Het drukken van muziek werd steeds minder belangrijk. Muziekuitgevers zijn in onze tijd makelaars geworden tussen artiesten, repertoire waar ze mede-rechthebbenden van zijn en de media, platen- en televisiemaatschappijen. Ze zijn samengegaan met de platenmaatschappijen en ze verbinden aan een plaatopnname de eis dat de componisten en schrijvers de beoogde liedjes onderbrengen in hun uitgeverijen. Ze kunnen daardoor tot zeventig jaar na de dood van de makers rechten blijven ontvangen. Ze richtten commerciële tv-zenders op en hun jaarverslagen gaan niet langer over muziek, teksten en artiesten, maar over het verkrijgen en exploiteren van intellectuele eigendomsrechten.

Toon Hermans liet platen opnemen bij de Hollandse Decca, dat bedrijfje werd overgenomen door Phonogram, dat later Polygram heette en nog weer later Universal, toen werd opgekocht door de whisky-gigant Seagram en die weer door de Franse maatschappij Vivendi die in alles doet waar geld mee te verdienen valt. Auteursrecht is ondertussen een behoorlijke industrie in Nederland. De buma/stemra incasseert zo'n 180 miljoen euro auteursrecht per jaar en er bestaat sinds kort ook een organisatie die ‘naburige rechten’ incasseert, waardoor ook de uitvoerenden blijven meedelen in de verkoop van opnamen die ze misschien lang geleden maakten. Het gaat tegenwoordig niet om het lied, niet om de zanger, maar om wie de rechten heeft.

Toch zijn er nog altijd jongelui als Hermine en Jacob die thuis de teksten uitschrijven van liedjes die ze gehoord hebben. Ze binden ze niet meer in boekjes in, maar zetten ze op internet.